Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.2007, Blaðsíða 5

Jökulvatn í súlum
Ís, sem síðan var bræddur í súlurnar í
Vatnasafni, var safnað úr tuttugu og fjórum
jöklum á Íslandi. Það voru þeir Freyr Jóns-
son og Gísli Jónsson sem sóttu ísinn og
komu honum til byggða.
Veðurfrásagnir
Bókin Weather Reports You eða Veðrið vitn-
ar um þig kemur út í tilefni opnunarinnar.
Veðurfrásögnunum söfnuðu þau Oddný Eir
Ævarsdóttir og Uggi Ævarsson með liðsinni
föður síns, Ævars Kjartanssonar.
Aðstaða gestarithöfundar
Guðrúnu Evu Mínervudóttur rithöfundi hefur
verið boðið að vera fyrsti rithöfundurinn
sem nýtur fjárstyrks í sex mánuði og vinnu-
aðstöðu í Vatnasafni. Ætlunin er að velja
bæði innlenda og erlenda höfunda til dvalar
í Stykkishólmi er fram líða stundir. Ritnefnd-
ina skipuðu Hjálmar Sveinsson, Dagur Kári
Pétursson og Fríða Björk Ingvarsdóttir.
Skákiðkun kvenna
Guðfríður Lilja Grétarsdóttir hefur skipulagt
skákiðkun fyrir ungar stúlkur og konur í
Vatnasafni.
Innsetning með veðurorðum
Gólfverkið You Are The Weather (Iceland)
eða Þú ert veðrið (Ísland) hefur Roni Horn
unnið í samvinnu við myndlistarmanninn
Margréti Blöndal, sem setti saman lista ís-
lenskra lýsingarorða er bæði eiga við um
veður og fólk.
Samkomustaður
Vatnasafn mun hýsa margvíslega starfsemi
í Stykkishólmi er fram líða tímar, því safnið
er opið hverjum þeim sem hefur áhuga á að
vera þar hvort heldur í einrúmi eða með ein-
hvers konar aðra athafnasemi. Sem dæmi
má nefna að þegar er búið að skipuleggja
jógakennslu í safninu.
Fjármögnun verkefnisins
„Listenglarnir“ í London, eða sjálfseignar-
stofnunin Artangel, sem átti frumkvæði að
þessu verkefni, hefur staðið að öllum fram-
kvæmdum því tengdum undir forystu
James Lyngwoods. Margir hafa lagt hönd á
plóginn til að gera Vatnasafn að veruleika;
bæði opinberir aðilar og einkaðilar hérlend-
is, auk fjölmargra stuðningsaðila og vel-
unnara erlendis.
finnst það athyglisvert, myndar mína sjálfs-
mynd. Víðernin hér, Ísland sjálft, er slík sjálfs-
mynd.“
Ísland sem sjónarhóll til að
skoða restina af heiminum
Nú virðist stundum eins og þú notir það lands-
lag sem þú upplifir hér á þessari eyju – Íslandi
– sem sjónarhól til að rannsaka restina af heim-
inum. Og þetta gerist auðvitað á mjög persónu-
legan hátt án þess að ímynd landsins sem þjóð-
lands sé í forgrunni; landið verður hvorttveggja
í senn, hlutlaust og persónulegt í þessu ferli, en
engu að síður leið til að skoða hvaða öfl það eru
sem stýra heiminum í heild.
„Ja, ég verð að viðurkenna að þetta er nokk-
uð góð lýsing á sambandi mínu við landið,“
svarar Roni eftir nokkra umhugsun. „Og þótt
það kunni að hljóma neikvætt er Ísland nefni-
lega einn af örfáum stöðum í heiminum sem
hægt er að njóta með þessum hætti. Í raun
opna slíkir staðir mikla möguleika; það má nota
þá sem upphafspunkt til að skoða heiminn; sem
uppsprettu þess er maður þrífst á. Ég veit þó
að ég get ekki þrifist á slíkum stað, hér eða ann-
ars staðar, ef þar er aðsteðjandi ógn,“ segir
hún, og vísar m.a. til þeirra miklu breytinga
sem átt hafa sér stað á hálendi landsins á und-
anförnum árum.
Ég veit að þú hefur ekki mikinn áhuga á tali
um myndhverfingar í tengslum við verkin þín.
En í þeim er þó alltaf þetta staðfasta myndmál
tengt hugmyndinni um staðsetningu, samanber
nafnið á bókverkunum To Place [röð bókverka
sem öll eru tileinkuð Íslandi og listamaðurinn
hefur unnið að um árabil]. Staðsetningin á
Vatnasafninu hér í bænum er svo táknræn í því
samhengi. Húsið hýsti áður safn bóka, sem vísa
alltaf langt út fyrir sig, og nú er það safn vatns
og veðurfrásagna meðal annars. Það gnæfir yf-
ir þorpið og Breiðafjörðinn hátt á þessum
kletti, eins og viti; rétt eins boðskapnum sem
það býr yfir sé ætlað að sjást jafn víða að og ljós
vitans – eins og hann eigi að berast frá Stykk-
ishólmi og út í hinn stóra heim. Jafnframt veitir
staðsetningin góða yfirsýn, er góður sjónarhóll
til að halda áfram að rannsaka heiminn frá. Því
spyr ég út frá myndmáli vitans; hvort þetta
nýja verk, Vatnasafn, marki nýjan kafla í veru
þinni hér er ekki mótast fyrst og fremst af ein-
veru eins og áður, heldur af því að Ísland sé
góður staður til að mynda aukin tengsl við um-
heiminn?
„Þetta er athyglisverð hugmynd sem þú set-
ur fram. Því að mínu mati hafa þau öfl er stýra
samfélaginu í samtímanum breyst svo mikið að
raunverulegur möguleiki á því að upplifa ein-
veru er nánast ekki til lengur, og því hef ég
þurft að bregðast við. Ef til vill hefur sá mögu-
leiki bara horfið úr lífi þeirra sem eru á mínum
aldri, hugsanlega er möguleikinn þó bara ekki
lengur fyrir hendi í heiminum. Sú þekking sem
ég öðlaðist á því að koma hér ein og ferðast um
á sínum tíma fer að verða sjaldgæf, flestir eru
aldrei einir í þeim skilningi sem ég kynntist
hér. Aldrei,“ segir hún og leggur áherslu á orð
sín. „Þeirri þekkingu er ég aflaði mér á ferðum
mínum hér í tuttugu og fimm ár má líkja við
heilt tungumál, tungumál sem ég er enn að
vinna úr, m.a. í bókverkunum mínum – nú síð-
ast í Veðrið vitnar um þig.“
Roni hugsar sig aðeins um en heldur síðan
áfram: „Sú staðreynd að mér tókst nýlega að
komast að einum afskekktasta jökli landsins,
Drangajökli, er við vorum að safna ís í súlurnar,
með jafn auðveldum hætti og raun bar vitni –
að staðurinn var svo ótrúlega aðgengilegur, svo
fullkomin andstæða þess að vera óaðgengilegur
og svo fullkomin andstæða þess að vera af-
skekktur – er ógnvekjandi. Og það hefur með
einhverjum hætti ratað inn í listsköpun mína og
þetta verk hér sem ég vil miðla áfram til um-
heimsins.
Það sem ég á við er að tæknin sem við búum
yfir og hugsunarhátturinn sem henni fylgir hef-
ur orðið þess valdandi að staðir sem ekki er
hægt að komast á eru ekki lengur til. Allt er
innan seilingar. Sú staðreynd markar ótrúlega
mikla breytingu í sálfræðilegum og vist-
fræðilegum skilningi frá því sem áður var og af-
hjúpar með afdrifaríkum hætti þann voða sem
umhverfið er í og hversu hætt það er komið.
Umhverfið verður æ viðkvæmara af þessum
sökum og í raun skiptir engu máli í hvaða til-
gangi þú vilt komast á tiltekinn stað. Mér er al-
vara þegar ég segi þetta og stafar af því ógn um
leið.“
Roni segir Ísland, legu sinnar vegna og sem
eyland, vera einskonar prófstein hvað slíka þol-
raun varðar: „Íslendingar búa ekki við þreng-
ingar eða ógn vegna yfirþyrmandi fátæktar eða
sjúkdóma. En landið gæti þurft að þola mikla
ágengni sem vegur ekki síður að kjarna þess
samfélags sem hér hefur þrifist. Ef einhver hef-
ur áhuga á því sem er einstakt á Íslandi þá get-
ur sá hinn sami nálgast það eins og ekkert sé.
Og þeir sem hafa hug á slíku eru ekkert endi-
lega vel upplýstir eða uppfræddir – ekki heldur
um ábyrgðina sem fylgir ferðalaginu. Því er
viss ógn yfirvofandi og hætta á að eitthvað sem
er ómetanlegt verði eyðilagt.“
Siðferðisgildi í veðri og mennsku
Mig langar aðeins til að spyrja þig um notkun
þína á tungumálinu í gólfinu hérna; nú hefur þú
tvinnað hér saman ensku og íslensku?
„Já, þetta er fyrsti tvítyngdi skúlptúrinn í
heiminum sem ég veit af! Sjálf bý ég ekki yfir
tvítyngdri rödd, en ég fékk Margréti Blöndal
myndlistarmann til að vinna í orðunum með
mér. Grunnur þessarar innsetningar eru orð
sem lýsa bæði veðrinu og mennskunni. Mar-
grét tók þá hugmynd inn í heim íslenskunnar
en ég fór með hana inn í heim enskunnar sem
tók á sig mynd þessa safns lýsingarorða, er
skiptast nánast til helminga á milli tungumál-
anna. Mér finnst þessi vinna heillandi vegna
þess að þau málvísindalegu gögn sem maður
endar með búa yfir sínum eigin gildum – hugs-
anlega siðferðisgildum – lýsingum á veðri/
mönnum.“
Mér finnst þetta málvísindalega samhengi
athyglisvert og velti því fyrir mér hvort það er
meðvitað, því nú hefur auðvitað oft verið rætt
um íslensku sem lítið tungumál sem gæti lent í
útrýmingarhættu. Þú stillir því upp með þeirri
tungu sem hefur náð heimsyfirráðum, ensk-
unni.
Roni hlær dátt að þessari túlkun og stöðu
móðurmáls hennar „sem rándýrsins“, eins og
hún orðar það. „Sem Bandaríkjamaður er kem-
ur til Íslands er óhjákvæmilegt að taka eftir því
hversu vel þjóðin talar ensku. Hér talar fólk
mitt mál af slíkri nákvæmni að mér finnst ég oft
læra af því hvernig þið notið enskuna. Fyrir nú
utan að hvernig væri Ísland ef enginn talaði
ensku – slíkt myndi óhjákvæmilega færa lífið
hér yfir á nýtt stig eyjamennsku, ekki satt?
Slíkt hef ég þó aldrei upplifað því mín upplifun
af Íslandi er sú að fólk talar ensku betur en ég
sjálf – og ég er ekki að reyna að skjalla neinn er
ég segi þetta. Í mörgum tilvikum hef ég nefni-
lega dregið ómetanlegan lærdóm af því hvernig
tilgangurinn helgar meðalið í samræðum á
ensku, á afar gestrisinn hátt er hefur sig yfir
allt hversdagshjal.
Að sjálfsögðu blandast stjórnmál hug-
myndum fólks um ensku í heiminum í dag, til-
finning fyrir yfirráðum er tengd ensku sem
heimsmáli. En íslensk menning byggist ekki á
heimsvaldastefnu. Í mínum bókum er sá ís-
lenski hugsunarháttur ákaflega virðing-
arverður þótt restinni af heiminum þyki lítið til
þess koma að þjóð vilji ekki valta yfir aðra. Ég
laðast að þjóð sem hefur ekki þörf fyrir að pre-
dika yfir öðrum. Sú hógværð sem fylgir viðveru
Íslendinga er aðlaðandi. Svo mikið er víst að ég
væri ekki hér ef hér á landi ríkti yfirgangssöm
menning.“
Mælanlegt magn af því ómælanlega
En þegar þú stillir þessum tungum upp saman,
íslenskunni og enskunni, þá er eins og þú af-
hjúpir um leið þá ógn sem getur steðjað að
smáu tungumáli; hér eru ekki einungis jöklar í
útrýmingarhættu heldur hugsanlega líka ís-
lenskan á tímum alþjóðavæðingar.
„Ég hugsa þetta frá öðru sjónarhorni og
hafði hreinlega aldrei dottið þessi lestur í hug,“
segir Roni hreinskilin. „Þetta safn af jökulvatni
víðs vegar að var upphaflega til fyrir ákveðna
tilviljun – það er svo mikið vatn á Íslandi að ég
vissi ekki hvar ég ætti að byrja; á heitu vatni,
eða köldu, úr ám eða sjó, o.s.frv. Það virtist því
skynsamlegt að halda áfram með þá rannsókn
sem ég hef áður verið upptekin af á jökulvatni.
Ekki síst í ljósi okkar tíma, þar sem vatnið í
jöklum er mjög gamalt og hreint; í þeim skiln-
ingi að það hefur ekki orðið fyrir áhrifum okkar
tíma nema að litlu leyti. Núna þegar það hefur
bráðnað hér í súlunum er búið að raska eig-
inleikum þess tilfinnanlega. Vatnasafnið felur
því í sér ákveðin endalok; þetta lífsnauðsynlega
efni hefur verið tekið úr sínu eðlilega umhverfi
og um leið eru tengsl þess við restina af heim-
inum rofin; það mun aldrei sameinast hafinu
umhverfis landið, Gangesfljóti í Indlandi eða
Thamesánni í London. Í súlunum er mælanlegt
magn af einhverju sem í öllum öðrum skilningi
er ómælanlegt – hvort heldur sem er í skilningi
raunvísindanna, tímaskynjunar eða tilfinning-
anna.
Löngun til að sameina frekar en skilja að
Hvað tungumálið varðar þá var ekki meiningin
að vekja sérstaka athygli á íslensku sem slíkri,
heldur að jafna út muninn á milli eins tungu-
máls og annars. Tungumál, eða tjáskipti, í mín-
um huga eru alltaf tengd sögunni um Babel –
hugmyndinni um samskiptaleysi og umkvört-
unum okkar um skilningsleysið í heiminum yf-
irleitt. Tungumál, ólíkt vatni, skilja okkur að.
En í þessu gólfverki hér langaði mig til að sam-
eina frekar en skilja að; gera eiginleika tungu-
málsins líkari eiginleikum vatnsins. Vatn sam-
einar á máta sem tungumál gera ekki.“
Roni setur hljóða í nokkra stund, en svo segir
hún: „Ég skil samt hvað þú átt við með íslensk-
una, hún er eins og lokað kerfi, því auðvitað eru
svo fáir sem tala hana. Einmitt þess vegna er
svo mikilvægt að halda henni lifandi – samhliða
enskunni sem þið notið til að sameinast heim-
inum. Veðursögurnar eru auðvitað leið til að
safna tungumálinu – orðum – saman rétt eins
og vatninu.“
Það er kominn tími til að ljúka samtalinu og
ganga niður í þorpið. Á leiðinni ofan af klett-
inum verður mér litið til baka þar sem Vatna-
safnið gnæfir yfir á sinn hógværa hátt. Komið
til að sameina frekar en skilja að í menningar-
legum skilningi; veigamikill en yfirlætislaus
þáttur í því að færa Ísland nær miðju heimsins
– sem eins og þeir sem þekkja Jules Verne vita
að hefur verið á Snæfellsnesi um langt skeið.
útrýmingarhættu
www.vatnasafn.is
Vatnasafn/Library of water
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. MAÍ 2007 5