Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.2007, Blaðsíða 12

Eftir Ingvar Jón Bates-Gíslason
igracekick@gmail.com
Á
vallt er vafa-
samt að draga
upp einfaldar
útlínur hinna
miklu umbrota-
tíma nútíma-
byggingarlistar
Evrópu, sér-
ílagi Þýskalands og þýska málsvæð-
inu sem var hinn eiginlegi stóri víg-
völlur módernismans.
Á engan er samt hallað þó nafn
Þjóðverjans Mies van der Rohe sé
dregið fram sem eins áhrifaríkasta
einstaka arkitekts tuttugustu ald-
arinnar. Ferill hans var óvenju-
glæstur og heilsteyptur, fyrst innan
Evrópu og seinna í Norður-
Ameríku í kjölfar heimsstyrjald-
arinnar síðari. Sérílagi hafa bygg-
ingar upphafsáranna yfir sér áru
frumleikans og er ein þeirra villa
Tugendhat í Brno.
Brno millistríðsáranna
Brno varð önnur stærsta borg
Tékkóslóvakíu árið 1918 og mót-
uðust millistríðsárin af einu alls-
herjaruppvaxtarskeiði þar sem
borgin bauð upp á forskot fyrir
hina kraumandi athafnaþrá milli-
stéttarinnar, enda staðsett á lang-
stærsta iðnaðarsvæði fyrrum ung-
versk-austurríska keisaradæmisins.
Þar að auki var mannauðurinn sér-
lega margslunginn og samanrekinn
því auk Tékka sem voru raunar í
minnihluta, talaði vel yfir helm-
ingur borgarbúa þýsku sem fyrsta
tungumál. Að endingu mannaði fyr-
irferðamikill minnihluti gyðinga all-
ar meiriháttar stöður einkageirans í
samfélaginu og voru í meira lagi at-
hafnasamir. Þessu er auðvitað öllu
þveröfugt farið í dag. Borg-
arstjórnin var í senn framfarasinn-
uð, kappsfull og opin fyrir hinum
nýja stíl fúnksjónalismans. Þannig
leystu allar aðstæður uppsafnaða
spennu úr læðingi í ótrúlegri at-
hafnagleði sem borgin ber enn
greinileg merki um í dag.
Upphaf
Fritz Tugendhat og Grete Löw-
Beer fengu að gjöf rúmlega sex
þúsund fermetra lóð í miðborginni
við brúðkaup þeirra frá foreldrum
brúðarinnar en hinn mikli auður
þeirra byggðist á textíliðnaði. Leið-
ir þeirra hjóna og Mies lágu saman
árið 1928 gegnum sameiginlegan
vin í Berlín, listsögufræðinginn og
safnarann Eduard Fuchs, sem hafði
frá árinu 1911 búið í Pearles-
villunni svonefndri hannaðri af
Mies en þá var hann undir sterkum
áhrifum nýklassíkur. Við þennan
fyrsta fund hafði byggingin einmitt
verið útvíkkuð til muna eftir ný-
móðins teikningu, einnig eftir Mies.
Byggingin höfðaði mjög til
hjónanna. Grete hafði einnig að eig-
in sögn hrifist af blokkarbyggingu
hans frá Weissenhof híbýla og ný-
lendusýningunni frá árinu 1927 svo
án vafa skynjaði hún að Mies var
boðinn á grynningum þessara miklu
umbrotatíma.
Svo fór að þau hjónin tóku hönn-
un eigin híbýlis úr höndum sjálfs
Arnost Wiesners sem þá hafði um-
boðið og var yfirburðararkitekt í
Brno og fólu Mies, en auk þess að
biðja um teikningu veittu þau hon-
um óheft listrænt leyfi til athafna á
opinn reikning þeirra.
Útkoman er án efa ein magnað-
asta bygging vestrænnar bygging-
arlistasögu; sannkölluð táknmynd
og samnefnari alls þess sem koma
skyldi innan ramma fúnksjónalism-
ans í byggingarlist og fleytti jafn-
framt Mies fram úr hópi jafningja
sinna og samlanda eins og Gropius
og Bruno Taut.
Samkvæmt munnlegum heim-
ildum safnstýrunnar, Ivetu Cerna*,
stóð Mies á sjálfri lóðinni og hug-
leiddi fyrstu drætti hússins þegar
honum barst skeyti þess efnis að
honum hafi verið falinn hönnun
þýska sýningarskálans fyrir heim-
sýninguna í Barcelona árið 1929. Sú
bygging, líkt og sýningarskáli Le
Corbusiers frá Parísar-sýningunni
árið 1925, gekk fram af allflestum
sökum hins nýja tóns er var sleg-
inn, sem kvað á um endurmat á
upplagi og hlutverki bygginga í nú-
tímanum. Saga bæði Barcelona-
skálans og Túngandhat-híbýlisins
er því samtvinnuð og notaði Mies
skálann sem tilraunarfyrirmynd,
ekki síst hvað varðar krosssúlurnar
sem voru alger nýjung og því viss
áhætta. Framvinda Tugendhat-
verkefnisins dróst þess vegna.
Einkenni
Fyrst og fremst vildi Mies ná fram
samsuðu formfræði og notagildis og
það vandlega útfærðu til hins ýtr-
asta. Einnig kom þar fram samsuða
hins ytra og innra sem gekk seinna
sem rauður þráður gegnum höfund-
arferil hans í svokölluðu „curtain-
wall“ – skipan sem þýðir að sam-
felldar gluggahliðar bygginga hans
líða umhverfis í nöktum einfaldleika
sínum með burðarvirkið aðskilið
(þ.e. dregið inn frá jaðrinum) en á
sama hátt einfalt og taktfast spunn-
ið úr stálsúlum. Þarna var Mies
greinilega að styðjast við persónu-
færða útfærslu á fimm punkta kerfi
kollega síns Corbusiers sem þá var
splunkunýtt.
Eftir að hafa heimsótt helstu hí-
býli hönnuð af þessum tveimur yf-
irburða húsameisturum 20. ald-
arinnar, skynjar maður hversu
nærvera Mies er allt önnur en Le
Corbusiers. Hin kalda nekt sem
umlykur allt verk Mies þolir nefni-
lega enga uppgerð eða áreynslu.
Skilyrðislaus undirgefni arkitekts-
ins Mies gagnvart verki eins og Tu-
gendhat-húsinu skín í geng. Það er
skoðun mín að verk Mies séu laus
við það sem ég freistast til að kalla
„rúnk ń role“ sem stundum blundar
baka til í annars smart híbýlum
teiknuðum af Le Corbusier.
Lóð og umhverfi
Mies fleygaði sjálfan bygging-
armassann, 1.211 fm að grunnfleti, í
stall efst á hlíðartopp Svartaakurs
(Cerna pole) með fögru útsýni yfir
miðborgina í suður. Hér er margt
frábrugðið því sem menn eiga að
venjast frá hvunndagshíbýlum, því
hér er hefðbundnu upplagi hinnar
klassísku villu frá tímum Pallaudio
snúið á höfuð á stásslegan hátt.
Tveir láréttir byggingarhlutar blasa
við frá götu; bílageymsla með
áfastri þjónustuíbúð húsvarðar/
bílstjóra suðvestantil en anddyri
auk salernis, svefnherbergja fjöl-
skyldu og fóstru suðaustantil. Þessi
rými snúa baki í götuna en tróna
annars í makindum ofan á þaki eða
öllu heldur dekki sjálfrar bygging-
arinnar því þetta er í raun ein risa-
vaxin verönd. Þaðan birtist heildar-
ásjóna byggingarinnar og
umhverfisins í öllu sínu veldi sem
fagurmótað klif er stallast niður á
við í garðinn líkt og flúðir með mið-
borg Brno og Spilberg kastala í
baksýn.
Híbýlin
Sá er stígur inn í anddyrið alsett
ítölsku travertine á gólfi og pal-
isander viðarpanel á veggjum, les
sig þaðan niður einfaldan og þröng-
an tröppugang er tekur 180 gráðu
beygju án áningar niður á aðra hæð
sem er jafnframt aðalhæð hússins.
Óvíða finnst jafnglæsilega stílfærð
innganga; hálf tilfallandi ef ekki
hikandi við fyrstu sýn og einhvern
veginn út úr kortinu fyrir aðra eins
glæsibyggingu því andstætt t.d.
Villa Savoie Le Corbusiers hefja
tröppurnar sig niður á við, án fyr-
irheita að því virðist, úr horni and-
dyrisins en allt stílfært í þaula auð-
vitað því rýmið og útsýnið sem
opinberast niðri er engu líkt.
Við fyrstu sýn blasir við risavaxin
stofa, sem við nánari athugun er
deilt niður í bóka-, íveruherbergi og
borðstofu. Hér á þessu 223 fer-
metra aðalsviði villunnar spila ein-
ungis tvö skilrúm aðalhlutverkið
með einföldum og skýrum hætti.
Annað að öllu úr onyx frá Marokkó
(kvarsi, sem er annars nær ein-
göngu notað í skartgripi) er verður
hálfgegnsætt og nánast glóir gegnt
suðursólinni. Hitt skilrúmið stingur
í stúf við allan léttleikann; dökkur
hálfhringlaga veggur úr zebrano
eða sebravið frá hitabeltinu sem að
hálfu umlykur kringlótt 6 manna
fjölskylduborðstofuborð sem má út-
víkka í áföngum út frá miðju líkt og
gárur á vatni svo allt að 24 gestir
komist að.
Annars flæða rýmin svo til
óhindrað saman um leið og þau
keppast um að freista manns; bóka-
skotið með hillur og þiljur úr ma-
sakar-íbenholti ýtir undir tóm-
stundaiðju heimilisfólks,
tónlistariðkun og lesgrúsk. Eða
stássstofan þar sem hala má með
öllu niður í kjallara, tvær af fjórum
framrúðunum og faðma umheim-
inn, en ef það gefur um of í, má
draga fyrir silki og flauels-
gluggatjöld. Öll þessi heild dafnar
undir taktföstu slagi krosssúln-
anna, afskermaðra í sanseruðu stáli
er speglar, og stækkar ef eitthvað
er, umhverfið.
Hér er ekkert naglfast uppfært
af tilviljun. Húsgögnin voru öll
hönnuð af Mies, auðvitað í yf-
irstærð, þ.e.a.s. áberandi breið svo
ekki kæmist upp um hin voldugu
hlutföll aðalhæðarinnar. Garðskál-
inn, að efni til nær eingöngu úr
gleri, rammar inn framandi plöntur
úr öllum heimshornum þ.á m. brön-
ugras (orkideur) og lótusblóm enda
uppáhalds íverustaður húsmóð-
urinnar. Auk þess að vera fagur
rammi utan um gróður, dregur
hann fram arkitektónískan lið, þ.e.
ísíar sem garður milli granna um
leið og hann dregur úr verstu sól-
argeislunum er smjúga inn frá
suðsuðaustri.
Garðsýn Byggingin séð frá garðflötinni. Efst til vinstri eru hjónaherbergin..
Villa Tugendhat og Mies
Umfang og saga Tugendhat-
hússins verður að teljast eitt mesta
drama nútímabyggingarlistasögu
Mið-Evrópu. Hér fer samantekt á
sögu helstu táknmyndar módern-
ismans eftir meistara Mies.
Tugendhat villan Eitt glæsilegasta hús módernismans, skapað af Mies van der Rohe.
»Rússneskir her-
menn, eins og sú þjóð
virðist oft vera furðu-
lega samsett af hámenn-
ingu og ósiðmenningu,
riðu inn í villuna við lok
seinna stríðs á hestbaki
og tóku hinn fagra hálf-
hringlaga borðkrók fyr-
ir eldstæði og kveiktu
bál. Skeifulaga hófas-
pörk mátti finna upp um
alla veggi. Eftir hild-
arleikinn voru hin sér-
hönnuðu viðar- og stál-
húsgögn Mies
annaðhvort horfin með
öllu eða höggvin í spað
sem eldsmatur. Seinna
fór þar fram ballett-
kennsla og á 6. áratugn-
um hýsti villan end-
urhæfingarmiðstöð
fyrir fötluð börn. Hinum
voldugu stofurúðum var
deilt niður í smærri reiti
með listum og silíkoni
svo úr varð einn risavax-
in „franskur“ gluggi. Útsýni Frá inngangsveröndinni blasir Brnoborg. Dyrnar sjást vinstra megin.
12 LAUGARDAGUR 21. JÚLÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók