Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.2007, Blaðsíða 16

Á SÝNINGUNNI má sjá groddalega
næfa bleikmálaða plastskúlptúra sem
sýna hluta fóta í yfirstærð, þar sem
misjafnt er hvort og hversu margar
tær vantar. Stökum tám úr sama efni
er raðað upp í hringlaga form á vegg
svo minnir á geislandi baug. Tvö
myndbandsverk eru á sýningunni
sem sýna sama gjörning frá tveimur
hliðum, þar sést nærmynd af lista-
manninum með fagurlagaða fætur
upp að andlitinu lesa upp sögu úr Þór-
arins þætti Nefjólfssonar. Sagan sem
Magnús Pálsson les upp fjallar um
veðmál hins óvenjulega limaljóta Þór-
arins Nefjólfssonar við Noregskon-
ung um hvort ljótari væri fótur hans
með fimm ferlegum tám eða hinn, sá
sem vantaði á stórutána. Athugulir
áhorfendur taka eftir að eina raun-
verulega tá vantar á annan fallega fót-
inn á myndbandinu og geta velt þessu
ágreiningsefni fyrir sér með öfugum
formerkjum.
Í viðtali Rögnu Sigurðardóttur við
listamanninn Magnús Pálsson í
Morgunblaðinu segir hann að verkið
sé djúp fagurfræðileg stúdía. Ég hélt
að þetta væri grín, því listamaðurinn
er þekktur fyrir húmor og gaman-
sama útúrsnúninga, en skipti um
skoðun þegar ég sá sýninguna.
Þrátt fyrir gamansemina í fram-
kvæmd verksins er í því að finna graf-
alvarlega fagurfræðilega pælingu þar
sem gamalt álitamál í fornsögunum á
fullt erindi við samtímann. Verkið
fjallar því um fagurfræðilega dóma og
forsendur þeirra og sem slíkt vísar
það ekki bara til útlits líkamans held-
ur einnig til listarinnar.
Spurningin um hvort vöntun á hinu
sjálfgefna, sbr. fimm tær, sé skárri en
ella ef tærnar eru óvenjulega ljótar er
spurning sem má heimfæra upp á
mörg önnur svið lífsins. Þarna skar-
ast hugmyndir um hið eðlilega, full-
komna eða óskaddaða við hugmynd-
ina um að afskurður eða vöntun sé
illskárri.
Báðar hugmyndirnar eiga upp á
pallborðið í menningu okkar og krist-
allast sterkast í umræðu um fegrun-
arlækningar. Það sem stendur upp úr
er þó hugmyndin um að hægt sé að
dæma endanlega um hvað er ljótt eða
fallegt á rökfræðilegum forsendum
sem þessum en konungurinn vann
auðvitað veðmálið í krafti stöðu sinn-
ar og staðhæfingarinnar um að „fimm
tær ferligar“ væru ljótari en fjórar.
Smekkur manna og vald til að
dæma hvað sé fallegt eða ljótt, gott
eða vont, er í beinu samhengi við
menningarlegt forræði, hvort heldur
sem er í dægurmenningunni eða list-
um.
Hægt er að lesa sýningu Magnúsar
Pálssonar á ýmsa vegu enda er að
finna í henni mörg lög af menningar-
legum og fagurfræðilegum tilvísun-
um. Sjónrænt er hún afar vel heppn-
uð, falleg samkvæmt ákveðnum
listrænum mælikvarða en ljót sam-
kvæmt öðrum. Skilaboðin eru skýr:
Hvað varðar fagurfræðilega dóma
verður hver að dæma fyrir sjálfan sig
um leið og dregið er í efa gildi slíkra
dóma.
Tær fegurð, tær ljótleiki
Magnús Pálsson Groddalegir næfir bleikmálaðir plastskúlptúrar sem sýna hluta fóta í yfirstærð.
MYNDLIST
I8, Klapparstíg 33
Sýningin stendur til 18. ágúst. Opið
þriðjudaga til föstudaga kl. 11-17, laug-
ardaga kl. 13-17 og eftir samkomulagi.
Magnús Pálsson – Minning Þórarins Nefj-
ólfssonar
Þóra Þórisdóttir
Morgunblaðið/Frikki
16 LAUGARDAGUR 21. JÚLÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
UMRÆÐAN um umhverfismál hefur eflst
mjög á Íslandi á allra síðustu árum, enda ekki
vanþörf á. Ein birtingarmynd þessarar þróunar
– og hugsanlega einnig orsakavaldur, upp að
einhverju marki – er aukinn áhugi hug- og fé-
lagsvísindamanna á umhverfismálum sem
fræðilegu og pólitísku viðfangsefni. Ólafur Páll
Jónsson, heimspekingur og lektor við Kenn-
araháskóla Íslands, hefur farið framarlega í
þeim flokki og er mikill fengur í nýútkominni
bók hans, Náttúra, vald og verðmæti, þar sem
safnað hefur verið saman því helsta sem Ólafur
Páll hefur samið um þessi mál í ræðu eða riti á
síðustu þremur til fjórum árum. Það má jafn-
framt teljast tímanna tákn að bókin er gefin út í
glænýrri ritröð sem ber heitið Umhverfisrit
Bókmenntafélagsins og er hin fyrsta í þeirri röð.
Í bókinni glímir Ólafur Páll við „ýmsar grund-
vallarspurningar um samband manns og nátt-
úru, meðferð valds í lýðræðissamfélagi og rætur
þeirra verðmæta sem gefa mannlegri tilveru
gildi“, eins og segir á bókarkápu. Bókinni er
skipt í fjóra hluta og fjallar sá fyrsti einkum um
skilning okkar á náttúrunni og forsendur nátt-
úruverndar, annar hlutinn um mat á verðmæti
náttúrunnar og um eignarrétt og sá þriðji um
lýðræði, bæði sem hugmynd eða hugsjón og sem
pólitískan veruleika í samtímanum. Fjórði hlut-
inn er mun minni að vöxtum en hinir og sam-
anstendur af tveimur stuttum greinum eða hug-
leiðingum af persónulegri toga en flest annað
efni í bókinni. Í fyrstu þremur hlutum bókarinn-
ar skiptast á langir, fræðilegir kaflar sem
byggja að mestu á áður útgefnum tímaritsgrein-
um eða bókarköflum og styttri, léttari kaflar
sem margir hverjir byggja á fyrirlestrum eða
blaðagreinum. Höfundurinn hefur endurskoðað
alla útgefna texta fyrir þessa nýju útgáfu, m.a. í
því augnamiði að gera þá aðgengilegri fyrir al-
menna lesendur, og einnig frumsamið hluta þess
efnis sem þar er birt.
Ólafur Páll kemur víða við í bókinni og tekur á
mörgum málum sem sum hver eru býsna marg-
slungin. Það er því ógerningur að draga efni
hennar saman í fáeinum orðum en þó má segja
að spurningin „hvernig ætti ég að hugsa um
náttúruna og umhverfismálin?“ sé sá rauði þráð-
ur sem tengir alla kafla hennar saman. Höfund-
ur lýsir aðferð sinni, þ.e. heimspekilegri grein-
ingu eða rökræðu, í formála bókarinnar en þar
segir: „Markmið slíkrar rannsóknar er ekki að
verja tiltekinn málstað heldur að reyna að skilja
eigin afstöðu betur, að reyna að skilja samhengi
tilverunnar með því að skoða hana í ljósi hug-
taka og hugsjóna […] en einnig að afhjúpa rök-
leysur og mótsagnir.“ (s. 12.) Um gildi þess að
beita slíkri aðferð á umhverfismálin segir jafn-
framt: „Heimspekingur sem fjallar um náttúr-
una getur ekki verið afstöðulaus gagnvart um-
byltingu hennar. Náttúra sem viðfangsefni
heimspekilegrar hugsunar innifelur manninn
sjálfan, líf hans og þann vettvang sem hann finn-
ur lífi sínu. Hér liggja rætur siðferðis – hvað það
er að lifa góðu lífi – og hér vakna einnig spurn-
ingar um þekkingu og innsta eðli tilverunnar.“
(s. 11.)
Beiting slíkrar aðferðar er engan veginn
vandalaus, einkum og sér í lagi þegar tekist er á
við „nokkur helstu átaka- og álitamál samtím-
ans“, svo aftur sé vitnað í bókarkápu. Þar skiptir
e.t.v. ekki meginmáli að höfundur sé fundvís á
bestu rök og/eða lunkinn við að afhjúpa rökleys-
ur og mótsagnir andmælenda sinna, heldur að
hann sé samkvæmur sjálfum sér og missi ekki
sjónar á því meginmarkmiði að skilja betur eigin
afstöðu og annarra. Ólafur Páll er greinilega
meðvitaður um þennan vanda og tekst m.a. á við
hann með því að fara ekki í grafgötur um afstöðu
sína gagnvart þeim einstöku málefnum sem
hann tekur til umfjöllunar. Með því að leitast við
að kryfja eigin hugsun um náttúruna varpar
hann fram áskorun til annarra um að gera slíkt
hið sama. Þar með er ekki fyrst og fremst spurt
um hinstu rök heldur fremur leitast við að leggja
grunn að ferli rökræðunnar: „Rök eru […] aldr-
ei endir á rökræðu eins og sumir halda. Rök eru
upphaf og þau eru forsenda þess að yfirleitt sé
hægt að rökræða.“ (s. 12.) Í þessu tilliti er það
einnig mikill styrkur bókarinnar að þar skrifar
höfundur ekki einungis á fræðilegum nótum
heldur er ófeiminn við að veita lesendum hlut-
deild í þeirri persónulegu sýn sem liggur fræði-
legum viðfangsefnum hans – og þar með einnig
þessum bókarskrifum – til grundvallar.
Að ofansögðu ætti að vera ljóst að greining
Ólafs Páls snýr ekki aðeins að sambandi manns
og náttúru eins og það birtist í einstökum, af-
mörkuðum álitamálum heldur einnig – og raun-
ar enn frekar – að ýmsum dýpri, undirliggjandi
þáttum eins og hugtökunum sem við notum til
að umlykja og miðla skilningi okkar á nátt-
úrunni, hvernig við skynjum og skilgreinum
verðmæti (eða verðleysi) hennar, því hvaða rök
eru talin gild í umræðum um náttúruvernd og
hver ekki, og hvernig stjórnvöld skilja og fara
með það vald sem þeim er treyst fyrir. Svo
nokkur dæmi séu nefnd, þá tekur höfundur sér
fyrir hendur í greininni „Undir hælum athafna-
manna“ að kryfja þá grunnhugmynd um nátt-
úruvernd sem birst hefur í stefnum og aðgerð-
um stjórnvalda hérlendis á undanförnum árum
og áratugum. Í „Staður, náttúra, umhverfi“
beinir hann sjónum sínum að náttúruhugtakinu
og hvernig skilgreining þess hefur áhrif á það
hvaða verðmæti við sjáum í náttúrunni og
hvernig við metum þau. Í „Eignaréttur“ leitast
hann við að greina hugmyndir um eignarrétt,
m.a. eins og þær snúa að náttúruauðlindum. Í
þremur viðamiklum greinum í þriðja kafla bók-
arinnar fjallar Ólafur Páll síðan um ólíkar
grunnhugmyndir um lýðræði og ræðir m.a.
þann (van)skilning á lýðræði sem hann telur
hafa sett mark sitt á ákvarðanaferli og aðgerðir
stjórnvalda í Kárahnjúkadeilunni og fleiri um-
deildum náttúruverndarmálum.
Bókin er vel skrifuð og ætti að mestu leyti að
vera vel aðgengileg leikum sem lærðum. Hún er
mikilvægt innlegg í fræðilega jafnt sem pólitíska
umræðu um umhverfismál hér á landi og jafn-
framt órækur vitnisburður þess að umhverfis-
heimspeki og náttúrusiðfræði hafi skotið föstum
rótum í íslenskum fræðaheimi. Ólafur Páll er
vissulega gagnrýninn á margt sem gert hefur
verið hérlendis í nafni náttúrunýtingar, jafnt
sem náttúruverndar. Það eru ekki síst stjórn-
völd sem verða fyrir gagnrýni hans, enda er
þeim treyst fyrir miklu valdi í þessum mála-
flokkum og það er þeirra hlutverk að gæta hags-
muna náttúrunnar engu síður en hagsmuna
mannsins. Vera kann að einhverjum svíði slík
gagnrýni en hún er þó málefnaleg í alla staði og
undirbyggð skýrum rökum og traustri fræði-
legri greiningu. Áskoruninni hefur verið varpað
fram og þeim sem kunna að vera ósammála ein-
stökum rökum eða niðurstöðum höfundar býðst
nú kjörið tækifæri til að svara honum í sömu
mynt – þeirra er næsti leikur í rökræðunni.
Heimspekileg viðspyrna
á gullöld náttúrupíningar
BÆKUR
Ólafur Páll Jónsson
Hið íslenska bókmenntafélag
Reykjavík, 2007
Náttúra, vald og verðmæti
Þorvarður Árnason
Heimspekingurinn Ólafur Páll Jónsson.
Morgunblaðið/Ómar