Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.2007, Blaðsíða 13

Garðþrepin voldugu
Hér er komið að einum af þeim
þáttum er skilja Tugnedhat-húsið
frá þeim byggingum sem flokka má
undir kollsteypur funksjónalismans;
Tugendhat-húsið er þrátt fyrir allar
sínar nýmóðins öfgar töluvert
klassískt að upplagi þegar betur er
að gáð. Mies leggur nefnilega út af
garðþrepunum, sem með viðhöfn og
mætti, tekur þann sem gengur úr
stofu niður í garðinn í u-beygju og
kallar fram stílfærð, ef ekki leikræn
tilþrif söguhetjunnar er gengur um
gangane. Þess háttar dramatík eða
sveifla er nefnilega jafnnauðsynleg
og þögnin í tónverki eða komman í
bókmenntum, því hún jafnframt
bætir í og dregur úr spennu. Þrátt
fyrir ósamhverfu byggingarinnar
endurvekja garðþrepin volduga
angan af hinu eina sanna klassíska
grunnmótífi, samhverfu og stig-
skipun rýmanna er hefur legið óslit-
inn frá örófi klassískur; gegnum ed-
urreisn, barrokk og loks nýklassík,
ekki síst Schinkel. Hér liggja ekki
steinsteypurampar út og suður.
Einnig er teikningin verulega
íhaldssöm ef ekki kaþólsk að því
leyti að húsinu er stranglega kynja-
og stéttarskipt að hætti þýskra
stórburgeisa (bourgeoisie) frá því
fyrir aldamótin 1900. Hjónin deildu
ekki sameiginlegu svefnherbergi
heldur sváfu sér og þjónustufólk
fékk vesturhlutann með öllu undir
eigin þarfir og skylduverk. Jafnvel
eigin næturgestir máttu dvelja með
öllu afsíðis, því Tugendhat-hjónin
reistu stóreflis gestavillu í fúnkisstíl
í félagi við vinahjón sín í „Masaryk“
einbýlishúsahverfinu, u.þ.b. þrjá
kílómetra í burtu.
Það er sama hvar borið er niður;
allt er varðar gerð og upplag Tu-
gendhat-hússins er úr tengslum við
hvunndagsleikann árið 1928. þannig
var flogið sérstaklega með tonn af
múrsteinum Brno frá Hollandi, á
tímum þegar flugferðir mannfólks
töldust til forréttinda. Byggingin
var sérútbúin risavöxnu loftræsti-
kerfi löngu áður en þau urðu stöðl-
uð og sjálfsögð meðal stórbygginga.
Tugendhat-húsið kostaði einnig á
sínum tíma 6 miljónir tékkneskar
kórónur á sama tíma og lúxusvilla
bankastjórans í sömu götu kostaði
einungis 200 þúsund kórónur.
Eftirmáli
Í aðdraganda seinna stríðs, árið
1938, flúði Tugendhat-fjölskyldan
til Caracas í Venezuela og reisti sér
seinna minni útgáfu af upprunalega
húsinu. Þýska leynilögreglan SS
tók sér ból í húsinu eftir yfirtöku
á Tékkóslóvakíu í mars 1939.
Rússneskir hermenn, eins og sú
þjóð virðist oft vera furðulega sam-
sett af hámenningu og ósiðmenn-
ingu, riðu inn í villuna við lok
seinna stríðs á hestbaki og tóku
hinn fagra hálfhringlaga borðkrók
fyrir eldstæði og kveiktu bál.
Skeifulaga hófaspörk mátti finna
upp um alla veggi. Eftir hildarleik-
inn voru hin sérhönnuðu viðar- og
stálhúsgögn Mies annaðhvort horf-
in með öllu eða höggvin í spað sem
eldsmatur. Seinna fór þar fram
ballettkennsla og á 6. áratugnum
hýsti villan endurhæfingarmiðstöð
fyrir fötluð börn. Hinum voldugu
stofurúðum var deilt niður í smærri
reiti með listum og silíkoni svo úr
varð einn risavaxin „franskur“
gluggi. Loks varð villan að VIP bú-
stað ríkisstjórnarinnar og hýsti
m.a. Andropov og Gorbatsjov. Í
tímans rás bentu sérfræðingar á
þessa dæmalausu misnotkun og
vildu fara í viðgerðir en eftir að
Normaliseringin svokallaða hafði
tekið við Vorinu í Prag árið 1968
lágu öll plön niðri enda þjóðin í
þunglyndi.
Endurnýjun Tugendhat
Húsið hefur allt frá árinu 1963 ver-
ið friðað og var nú síðast árið 2001
bætt á heimsminjaskrá UNESCO.
Í maí 2004 fór fram rannsókn
þýskra vísindamanna á upp-
runalegri áferð útveggjanna. Beitt
var sömu ultra-sound tækni (Strati
Graphy) og þeirri við greiningu á
lofmálverki Michelangelos í Sixt-
ínsku Kapellunni í Róm. Nið-
urstöður urðu óvæntar því að vegg-
ir hússins voru upprunalega ekki
hvítir eins og talið var, heldur í lit
lindakalks (travertine).
Endursköpun hússins er ná-
kvæmnisaðgerð af óvenjumiklu um-
fangi þar sem hver fersentimetri
fær sérmeðferð, líkt og um viðgerð
málverks eða lágmyndar væri að
ræða. Raunar er stórmál og marg-
falt dýrara að endurgera byggingar
módernismans en t.d. meðalkirkju
frá barroktímanum. Ástæðan eru
hin fjölbreyttu og flóknu deili sem
þarf bókstaflega að endurteikna og
sérsmíða. Valið hefur verið fjöl-
mennt teymi sérfræðinga er mun
takast á við þessa flóknu aðgerð og
ekki er laust við að beyg leggi að
mönnum því hér er um að ræða
einn allsherjar uppskurð eins og í
þoturekstri þar sem sérhverjum
stöðluðum hlut er skipt út eftir
ákveðinn flugtíma, nema hér liggja
hlutir ekki á lager. Onyx-vegginn
sérstaklega þorir enginn að snerta,
hvað þá færa úr stað. Hússtýran
Iveta tjáði mér sumarið 2004 að Tu-
gendhat-húsið, sem kom þá óvenju-
illa undan vetri, þyldi enga frekari
bið á allsherjarendurnýjun. Þungi
jarðvegsins ofan frá er endanlega
að sliga bygginguna og hótar ryðja
henni um koll.
Nú í janúar þegar her forvarða
átti að hefja störf, lögðu erfingjar
Tugendhat-hjónanna skyndilega
fram kröfu um full yfirráð á eign-
inni í krafti nýrra laga frá 27. des-
ember síðastliðnum sem kveða á
um skil á eignum er tilheyrðu fórn-
arlömbum helfararinnar. Löngu
tímabærri endurnýjun var slegið
undir eins á frest um ókomin ár.
Enginn efast um rétt erfingjanna,
sem hafa að sögn ráðið hina hæf-
ustu lögfræðinga. Erfingjarnir hafa
samt greinilega skipt um skoðun
því þeir höfðu fram til þessa ekki
viljað endurheimta húsið og töldu
málin alltént í góðum farvegi. Brno-
borg hefur nú afhent allt forræði til
tékkneska ríkisins sem þegar
stendur í ströngu vegna óteljandi
kastala og halla sem fyrrum eig-
endur, oftast aðalsættir, sækjast
eftir. Málaflækur fyrir dómstólum
gætu tekið allt að sjö ár og má gott
heita ef Tugendhat-húsið stendur
upprétt að þeim tíma liðnum. Málið
er allt hið neyðarlegasta fyrir Brno-
borg sem hefur lagt út 11 milljónir
tékkneskar kóróna í rannsóknir og
skýrsluvinnu án þess að hafa haft
fullt lagalegt umboð.
Af framangreindu að ráða, er
saga Tungendhat-hússins ekki öll,
en eftir allt sem á undan er gengið
hefur það fleiri en níu líf.
*Iveta Cerna er bæði arkitekt og
listasögufræðingur sem hefur stýrt
Tugendhat-safninu frá árinu 2002.
Hún stýrði jafnframt teymi sér-
fræðinga er vann að endurnýjun
byggingarinnar.
Aðrar heimildir: Ýmsir upplýs-
ingapésar gefnir út af Listasafni
Brnoborgar og „Mies in Berlin“.
Borðkrókur Stofa og garðskáli í baksýn. Opnanlegu fögin til hægri.
Teikning Skilrúmin tvö skera sig greinilega úr á aðalhæðinni. Borðkrók-
urinn er neðarlega fyrir miðju. Hann var síðar gjöreyðilagður.
Teikning Efst í vinstra horni er bílageymsla, en hægra megin við hana inn-
gangur á sjálfa veröndina. Veröndin er gríðarlega stór.
van der Rohe
Eðalgrjót Ónyxveggurinn og garðskálinn í baksýn.
Höfundur er arkitekt í Prag og vinnur að
doktorsritgerð um byggingarlist Arnošt
Wisners í Brno á millistríðsárunum.
Í dag Enn er óvíst hvenær hægt verður að hefjast handa við að gera húsið
upp í upprunalegu gerð. Mörg húsgagna Mies hafa skemmst.
Anddyri Einungis birtan fær að smjúga gegnum glerið.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. JÚLÍ 2007 13