Lesbók Morgunblaðsins - 18.08.2007, Blaðsíða 8

8 LAUGARDAGUR 18. ÁGÚST 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Steinunni Jóhannesdóttur
steinjoh@akademia.is
Þ
egar séra Ólafur Egilsson rit-
aði „reisukver“ sitt eftir að
hafa lent í miklum mann-
raunum frá því honum var
rænt með fjölskyldu sinni um
miðjan júlí 1627 og þar til
hann kom aftur heim til Vest-
mannaeyja réttu ári síðar,
vann hann afrek á sviði sagnaritunar og heim-
ildaskráningar sem Íslendingum samtímans er
flestum hulið.
Í formála að útgáfu Almenna bókafélagsins á
Reisubók séra Ólafs 1969 segir Sverrir Krist-
jánsson sagnfræðingur að séra Ólafur muni „vera
fyrstur norrænna manna sem skráð hefur frá-
sögn af lífi og háttum fólks í ríki sjóræningja í Al-
gier, Barbaríinu, svo sem það var kallað á Evr-
ópumálum“.
Til grundvallar útgáfu AB var eldri útgáfa úr
hinu mikla safni dr. Jóns Þorkelssonar þjóð-
skjalavarðar, Tyrkjaránið á Íslandi 1627, sem
kom út á vegum Sögufélagsins 1906-1909.
Nokkuð samtak af reisukveri síra Ólafs Egils-
sonar,
sem með öðrum ræntur var úr Vestmanna-
eyjum af Tyrkjum á því ári frá
Christi fæðing 1627, en kom
aftur hingað 1628 nokkr-
um dögum fyrri að
jafnlengd til
að telja.
Sjálfur hafði Ólafur gert „merkilegan formála
um kross og mótgang yfir sitt reisukver, um
hvert sitt ferðalag hann kveðst beðinn hafa verið
saman að taka, frá þeim 16. Julii og til þess hann
koma aftur í Vestmannaeyjar þann 6. Julii ári síð-
ar“.
Fræðafrömuður á biskupsstóli
Guðbrandur Þorláksson, biskup á Hólum, lést 20.
júlí 1627, daginn eftir að Tyrkir lögðu úr höfn frá
Vestmannaeyjum með hátt í fjögur hundruð
fanga innanborðs, Eyjafólk og Austfirðinga, en
Landakirkju og Dönsku hús höfðu ránsmennirnir
áður brennt til grunna. Eftirmaður Guðbrands á
stólnum, Þorlákur Skúlason, tók biskupsvígslu í
Danmörku vorið 1628 og þann 5. apríl hittust þeir
í gestaboði hinn þrítugi biskup og Eyjaklerkurinn
ferðamóði, séra Ólafur Egilsson. Prestur var þá
nýkominn til Kaupmannahafnar úr sinni háska-
fullu reisu norður um Evrópu frá Algeirsborg í
þeim tilgangi að greina konunginum, Kristjáni
IV., frá ráninu og fara fram á lausnargjald fyrir
konu sína og börn. Í boðinu voru garnirnar raktar
úr ferðalangnum og það er freistandi að álykta að
Þorlákur biskup hafi þá þegar hvatt séra Ólaf til
þess að skrifa ferðasögu sína.
Þorlákur var háskólamenntaður og gerðist
fljótt hvatamaður þess að lærðir menn hæfu á ný
að rita annála eftir aldalangt hlé. Hann réði fyrst-
an til verksins fræðabóndann Björn Jónsson á
Skarðsá sem síðar ritaði sögu Tyrkjaránsins,
einnig að undirlagi biskups. Þá varð reisukver
séra Ólafs ein mikilvægasta heimildin.
Ritfærir ættingjar
Séra Ólafur Egilsson var ekki einn um að valda
penna af sínu ættfólki. Bróðir hans var séra Jón
Egilsson í Hrepphólum, höfundur Biskupaannála
og fyrirrennari Björns á Skarðsá í sagnaritun.
Kláus Eyjólfsson, lögréttumaður og bóndi á
Hólmum í Landeyjum og um tíma sýslumaður í
Vestmannaeyjum, var bróðursonur séra Ólafs
Egilssonar og systursonur séra Jóns Þorsteins-
sonar, sálmaskálds í Kirkjubæ, sem myrtur var í
ráninu. Kláus tók á móti flóttafólki, kannaði val-
inn í Eyjum, taldi líkin sem voru grafin og skrif-
aði fyrstur manna lýsingu á því hvernig umhorfs
var eftir árásina í júlí 1627. Honum blöskraði að-
koman: „því eg meina ei muni slíkt hafa, hvorki
utan lands né innan, mótstöðulausu fólki og mein-
lausu gert verið …“
Guðríður Símonardóttir var systurdóttir
Kláusar ef hún er rétt ættfærð, eina konan sem
skrifaði bréf frá Alsír sem varðveist hefur.
Vestmannaeyjar reistar úr rústum
Eftirmál Tyrkjaránsins komu mjög til kasta
Kláusar eins og sést í grein eftir Guðrúnu Ásu
Grímsdóttur, Úr Tyrkjaveldi, og bréfabókum í
Griplu 1995. Það heyrði undir sýslumanninn,
prestana og kaupmennina að hafa forystu um
endurreisn byggðarinnar. Nákvæmar tölur um
mannfjölda í Eyjum eru ekki til fyrir tíma mann-
talsins 1703, en líklegt að þar hafi búið um 400-
450 manns. Hitt er ljóst að íbúatalan hefur hrunið
í einu vetfangi í ráninu. Ólafur Egilsson telur að
242 hafi verið numdir brott en 34 myrtir sem mun
nærri sanni. Þetta voru sóknarbörnin hans.
Séra Ólafur lifði það að fá konu sína, Ástu Þor-
steinsdóttur, leysta úr herleiðingunni, hún kom
aftur til Eyja 1637. En ekkert barna þeirra sem
rænt var átti afturkvæmt. Ólafur lést 1639 og
hafði þá ásamt Kláusi leitað lausna á flóknum sið-
ferðismálum sem hlutust af ráninu. Báðir lögðu
drjúga fjármuni til að reisa nýja Landakirkju en
Kláus lét ekki þar við sitja. Árið 1650 gaf hann
Krosskirkju í Vestur-Landeyjum altaristöflu í fé-
lagi við kaupmanninn í Eyjum, Niels Clements-
son, sem túlka má sem vísun til Tyrkjaránsins.
Þorsteinn Helgason sagnfræðingur hefur fjallað
um töfluna í Árbók Hins íslenska fornleifafélags
og greint myndefni hennar sem ættað er úr
dómsdagsspádómum Opinberunarbókarinnar.
Hann telur boðskapinn vera viðvörun til Íslend-
inga. Láti þeir ekki af syndugu líferni muni þeir
kalla yfir sig nýjar hörmungar. Altaristaflan í
Krosskirkju á sér enga hliðstæðu í öðrum
kirkjum á Íslandi, hún er lítt þekktur dýrgripur í
kirkjusögunni sem hefur í 357 ár prýtt lítið guðs-
hús fjarri alfaraleið. Töflunni eru gerð skil í sýn-
ingu um Tyrkjaránið sem sett var upp í Vest-
mannaeyjum sl. vor í samvinnu við Listahátíð.
Cervantes, Mascarenas, d́Aranda
Ránsferð Tyrkjanna frá Algeirsborg til Íslands
reiknast afrek af þeirra hálfu og fékk því sinn
sess í erlendum ritum. Siglingin var löng og
ströng norður Atlantshaf og herfangið umtals-
vert. Hertaka kristinna manna, sem hófst í byrj-
un 16. aldar á Miðjarðarhafinu og strandhéruðum
Suður-Evrópu í hefndarskyni fyrir brottrekstur
Mára (múslíma) frá Spáni til Norður-Afríku, þró-
aðist með tímanum í mikilvæga atvinnugrein. Al-
geirsborg varð voldugasta vígið, íbúatalan um
100 þúsund á seinni hluta 16. og á 17. aldar. Talið
er að þá hafi að jafnaði verið þar 20-25 þúsund
kristnir þrælar. Meðal þeirra leyndust stundum
ritfærir menn, þar á meðal höfundur Don Kíkóta,
Cervantes. Vitnisburður hans er meðal hinna
fyrstu þekktu um kjör þrælanna í borginni.
En aðrir höfundar áttu eftir að gera þrælavist-
inni nákvæmari skil og tveir þeirra komu und-
irritaðri að miklum notum sem heimildamenn við
ritun Reisubókar Guðríðar Símonardóttur. Ann-
ar var Portúgalinn Joao Mascarenas, þræll 1621-
1626, hinn spænskættaður aðalsmaður frá Bru-
ges, Emanuel d́Aranda, þræll 1640-1642. Einn
kafli í bók d́Aranda er birtur í heimildasafninu
mikla, Tyrkjaránið á Íslandi 1627. Þar segir af ís-
lenskum trúskiptingi sem gekk á fund höfundar
skömmu áður en hann yfirgaf Alsír á leið til
Madríd og bað hann fyrir bænarskjal til sendi-
herra Danmerkur sem myndi koma því áfram til
Kristjáns IV. Erindið var að fá móður Íslendings-
ins leysta úr ánauð. Seinna frétti D́Aranda að
bænarskjalið hefði borið árangur, sem getur
staðist því síðasta tilraun til þess að leysa út ís-
lenska þræla átti sér stað 1645 eins og Þorsteinn
Helgason greindi frá á Íslenska söguþinginu
1997.
D́Aranda segir m.a. frá því hve illa Íslendingar
þoldu umskiptin: „Margir dóu af loftslagsbreyt-
ingunni og aðrir köstuðu trúnni, því þeir örvæntu
um það að þeir yrðu keyptir lausir …“ Til sam-
anburðar skrifar séra Ólafur Egilsson, sem yf-
irgaf Algeirsborg eftir aðeins mánaðardvöl, „að
íslenzka fólkið dæi niður og lægi þá sjúkt um all-
an staðinn, […] og að í legstaðargarðinn þeirra
kristnu væru komnir 31, því að þetta fólk þolir
ekki þann hræðilega hita, sem að þar er“.
Lýsing á trúvíkingum (corsairs)
Lýsingar Ólafs eru glöggar og ýkjulausar þrátt
fyrir hörmungarnar sem yfir hann og fjölskyldu
hans dundu. Það sýna mörg dæmi.
Hann lýsir um 300 manna innrásarliði sem
skipað er mönnum af ólíkum uppruna, sumir eru
dökkir yfirlitum en aðrir Evrópumenn af ýmsu
þjóðerni, enskir, danskir, þýskir og norskir, og
sér á klæðnaði þeirra, hverjir eru kristnir þrælar
og hverjir trúskiptingar. Trúskiptingarnir klæð-
ast eins og Tyrkirnir og það eru þeir sem ganga
Grafinn sjóður í sögu
Að morgni 17. júlí 1627 Tyrkjaránsmenn herjuðu á Vestmannaeyinga í þrjá daga, myrtu 34 en höfð
Ránsferð Tyrkjanna frá Algeirsborg til Íslands reiknast afrek af þeirra hálfu og fékk því sinn
sess í erlendum ritum. Siglingin var löng og ströng norður Atlantshaf og herfangið umtalsvert.
Reisubók séra Ólafs Egilssonar er merkileg heimild um ránið en hann telur að 242 hafi verið
numdir á brott og 34 hafi látist. Sjálfur átti hann afturkvæmt ásamt eiginkonu sinni en börn sín
sá hann aldrei aftur. Hér er bók Ólafs skoðuð ásamt fleiri heimildum um Tyrkjaránin.
Á þrælatorginu í Algeirsborg Hér fóru viðskiptin fram með þrælana. Kongurinn fékk áttunda hver