Lesbók Morgunblaðsins - 18.08.2007, Blaðsíða 16

Eftir Guðjón Friðriksson
E
ftir að verktakar og
fjármálamenn
komu auga á það að
gamli miðbærinn í
Reykjavík var orð-
inn eftirsóknar-
verðasti staðurinn á höfuðborg-
arsvæðinu til íbúabyggðar og
atvinnurekstrar, einkum á sviði
ferðamennsku og afþreyingar, hefur
hafist ótrúlegt lóðabrask þar með
það fyrir augum að rífa gömul hús
og byggja ný. Spekúlantarnir virð-
ast ekki skilja að í gömlu húsunum
og sögu þeirra felast einmitt þau
verðmæti sem gera miðbæinn eft-
irsóknarverðan og fjölbreyttan. Lík-
lega kemur þeim það ekkert við því
að flestir hugsa ekki um annað en að
kaupa, byggja og selja. Því miður
hefur borgaryfirvöldum ekki tekist
að reisa rönd við þessum skamm-
tímasjónarmiðum eða ekki viljað
það. Þar er sáralitla fyrirstöðu að
finna.
Laugavegurinn hefur breyst mik-
ið á undanförnum árum og meðal
annars í tengslum við stóraukin
straum ferðamanna og raunar Reyk-
víkinga sjálfra um gamla miðbæinn.
Hótel, kaffihús og veitingahús setja
æ meiri svip á hann og litlar sér-
vöruverslanir og gallerí eru áber-
andi, ekki síst í gömlu húsunum. Þau
eru yfirleitt eftirsótt til rekstrar,
jafnvel frekar en stærri og nýrri
rými. Þannig er til dæmis með
Laugaveg 7. Þar hefur stórt og ný-
tískulegt verslunarrými verið hólfað
niður til þess að gera það arðbærara
og eru þar nokkrar litlar verslanir í
stað einnar stórrar. Þó að timb-
urhúsin frá 19. öld og byrjun 20. ald-
ar séu sum smá eru þau heppileg
fyrir þann rekstur sem best þrífst nú
um stundir við Laugaveg ef þeim er
vel við haldið. Það gerir meðal ann-
ars sjarmi þeirra og saga.
Húsið að Laugavegi 4 var upp-
haflega einlyft hús á háum kjallara,
reist árið 1890 sem prentsmiðjuhús.
Það var Halldór Þórðarson bók-
bindari sem stóð fyrir byggingunni
og í henni var síðan Félagsprent-
smiðjan til húsa í aldarfjórðung. Þar
voru prentuð blöð eins og Fjall-
konan, Þjóðólfur og Vísir á upphafs-
árum sínum. Síðan voru verslanir í
húsinu.
Hitt húsið, Laugavegur 6, var
byggt 1871 af Guðmundi Jónssyni
trésmið, föður Stefaníu leikkonu.
Fáeinum árum síðar komst það í
eigu Biering-ættarinnar sem átti
það í meira en hundrað ár og rak þar
lengst af verslun. Húsið var eitt af
þessum vinalegu einlyftu húsum
sem einkenndu Reykjavík 19. aldar.
Þau voru með dönskum svip, dyrum
fyrir miðri framhlið, nokkrum sex-
rúðugluggum báðum megin dyranna
og bröttu þaki yfir. Nú má telja orð-
ið á fingrum annarrar handar þau
hús, sem enn eru eftir í borg-
armyndinni með þessu lagi. Ekkert
þeirra má í rauninni missa sín.
En báðum húsunum, Laugavegi 4
og 6, eða a.m.k. framhliðum þeirra,
hefur verið misþyrmt svo í áranna
rás, svo að þau eru óþekkjanleg frá
fyrstu gerð og í fljótu bragði virðast
þau vera ónýt. Ekkert hefur verið
gert húsunum til góða í áratugi.
Ekki er samt allt sem sýnist í þeim
efnum. Sama var sagt um Bern-
höfts torfuhúsin á sínum tíma. Þau
höfðu líka verið látin drabbast ára-
tugum saman og virtust einskis nýt.
Eftir að þau voru gerð upp um 1980
eru þau hins vegar sönn borgarprýði
og setja mikinn svip á gömlu
Reykjavík. Þau hafa öll verið í
öruggum, stöðugum og arðbærum
rekstri frá þeim tíma og ekki hvarfl-
ar að nokkrum manni að rífa þau.
Árið 1923 keyptu félögin KFUM
og KFUK hús Bernhöfts bakara og
húsið Amtmannsstíg 1 ásamt bak-
húsum og munu hafa hugsað sér að
rífa öll húsin í fyllingu tímans og
reisa sér veglegt samkomuhús á lóð-
inni. Ýmsir töldu þó að á þessum fal-
lega og áberandi stað í hjarta
Reykjavíkur ættu fremur að rísa op-
inberar byggingar. Þetta varð til
þess að þingmenn úr öllum stjórn-
málaflokkum báru fram þingsálykt-
unartillögu um að ríkisvaldið eign-
aðist lóðirnar milli Bankastrætis og
Amtmannsstígs. Fyrsti flutnings-
maður Benedikt Sveinsson sagði við
umræður um málið og átti þá við hús
Bernhöfts bakara:
„Á hinni nyrstu og stærstu þess-
ara lóða standa nú gömul hús sem
ekki eru til annars en niðurrifs.“
Þetta var mælt árið 1930. Rík-
isstjórnin gekk svo til samninga við
KFUM og KFUK um makaskipti í
samræmi við fyrrnefnda þingsálykt-
unartillögu. Varð það úr að félögin
höfðu makaskipti við ríkið á þessari
eign og Hressingarskálanum í Aust-
urstræti 20. Leið svo og beið. Öll
húsin á brekkubrúninni milli Banka-
strætis og Amtmannsstígs voru látin
grotna niður og um 1970 voru þau
orðin mjög hrörleg eftir áratuga við-
haldsleysi. Þau stóðu þá auð og
óupphituð. Ekkert virtist bíða þeirra
nema niðurrif enda var þá að mótast
sú staðfasta fyrirætlun ríkisvaldsins
að þarna skyldi rísa ný stjórnarráðs-
bygging. Eru til teikningar að mikl-
um og löngum glerkassa á brekku-
brúninni milli Stjórnarráðsins og
Menntaskólans.
Um þetta leyti var hins vegar
fjöldi nýrra arkitekta að streyma til
landsins og þeir höfðu kynnst hús-
verndunarmálum sem voru komin
miklu lengra á leið í ýmsum nálæg-
um löndum heldur en á Íslandi. Þeir
skipuðu sér brátt í fylkingarbrjóst
þeirra sem vildu varðveita hús Bern-
höfts bakara og húsaröðina sem þau
tilheyrðu. Í apríl 1970 gerði síðan
stjórn Arkitektafélagsins samþykkt
í þá veru.
Nú brá svo við að mikil umræða
og blaðadeilur hófust um gömlu hús-
in í brekkunni. Bréfum með eða á
móti rigndi inn á lesendasíður dag-
blaðanna. Andstæðingar gömlu
húsanna spöruðu þeim ekki háðyrðin
og kölluðu þau danskar fúaspýtur,
hrófatildur eða hrútakofa. Fyr-
irsagnir eins og „rífið kofana“ voru
algengar og minna þær óneitanlega
á fyrirsögn leiðara Fréttablaðsins
nú 37 árum síðar. Einn bréfritari
gekk svo langt að í bréfi til Morg-
unblaðsins fór hann fram á að þessi
hús „verði brennd hið fyrsta til salla-
fínnar ösku og þá vitaskuld undir
eftirliti lögreglu og slökkviliðs“.
Hinn 7. júlí 1971 sýndi Nób-
elsskáldið Halldór Laxness hvern
hug hann bar til Bernhöftstorfu.
Þann dag birtist grein eftir hann í
Morgunblaðinu sem nefndist „Brauð
Reykjavíkur“ og gæti hún eins átt
við húsin Laugaveg 2 og 4 eins og
þau eru nú. Þar stóð m.a.:
„Á Bernhöftstorfunni standa enn
fáein heldur lágreist hús. Ef ætti að
brúka um þau lýsingarorð dytti
manni helst í hug að kalla þau yf-
irlætislaus, vinhlý og prúðmann-
leg …“
Og enn fremur:
„Þegar menn heimta að þessi lát-
lausu hús endurminninganna á
Bernhöftstorfunni verði afmáð og
bera fyrir sig að þau séu úr sér
gengin þá er það ónóg röksemd.
Þessi gömlu hús eru jafn ófúin og
þau hefðu verið reist í gær. Hitt er
satt að um viðhald þeirra hefur verið
rekin sams konar pólitík og sveita-
stúlkur reka þegar þær láta tenn-
urnar grotna niður og verða að geifl-
um svo að þær geti síðan farið suður
og keypt sér falskan góm. Eigandi
þessara húsa hefur verið sálarlaus
persóna og ekki skilið við hvað er átt
þegar talað er um bernskuminjar
Reykjavíkur, kannski ættaður að
norðan. Aðrir eigendur eru skyldir
til, þó ekki væri nema sóma síns
vegna, að halda húsum sínum í
sæmilegu ástandi til þess að geta lit-
ið framan í samborgara sína.“
Hinn 1. desember 1972 var hald-
inn útifundur framan við Bernhöfts-
torfuna til að berjast fyrir varðveislu
hennar. Að þeim fundi stóðu öll félög
innan Bandalags íslenskra lista-
manna, öll félög ungra stjórnmála-
manna og fjöldi einstaklinga. Á ann-
að þúsund manna sóttu fundinn en
að honum loknum var gengið í blys-
för að Sigtúni við Austurvöll þar sem
Torfusamtökin voru stofnuð fyrir
troðfullu húsi.
Næstu ár þokaðist lítt að fá Bern-
höftstorfuhúsin friðuð. Vorið 1973
gerðist þó atburður sem átti eftir að
breyta afstöðu margra Reykvíkinga.
Eldsnemma um morgun í maí safn-
aðist hópur manna og kvenna fyrir
framan húsin með stiga og málning-
arfötur og hóf að mála húsin í leyf-
isleysi. Við það fríkkuðu þau talsvert
og augu marga opnuðust fyrir því
hversu mikil bæjarprýði gæti verið
að þessum gömlu húsum ef þeim
væri sómasamlega við haldið.
Ný ríkisstjórn undir forsæti Ólafs
Jóhannessonar tók við völdum sum-
arið 1978. Þó að forsætisráðherrann
væri andvígur friðun húsanna var
vitað að Ragnar Arnalds mennta-
málaráðherra og fleiri ráðherrar
voru hlynntir henni. Eftir mikinn
þrýsting úr ýmsum áttum sendi
menntamálaráðherra loks frá sér
eftirfarandi bréf 7. ágúst 1979:
„Að fengnum tillögum húsfrið-
unarnefndar og borgarstjórnar
Reykjavíkur samþykkir ráðuneytið
hér með friðun svonefndrar „Bern-
höftstorfu“ í Reykjavík …“
Með þessum gjörningi var hálfur
sigur unninn. Nú var eftir að fá eig-
andann til að gera húsin upp. Nokkr-
um vikum síðar fór stjórn Ólafs Jó-
hannessonar frá völdum en við tók
minnihlutastjórn Alþýðuflokksins.
Eitt af fyrstu verkum Vilmundar
Gylfasonar, menntamálaráðherra í
þeirri stjórn, en hann var hlynntur
málstað húsfriðunarfólks, var að
beita sér fyrir því að Torfusamtökin
fengju húsin á lóðunum Bankastræti
2 (þ.e. hús Bernhöfts bakara) og
Amtmannsstíg 1 á leigu til tólf ára.
Er skemmst frá því að Torfu-
samtökin fengu síðan fjármagn úr
ýmsum áttum til að gera upp og end-
urbyggja húsin og var það gert á ár-
unum 1980 til 1981. Nokkurt fjár-
magn fékkst frá ríkinu og
Reykjavíkurborg en annað varð að
fá með fyrirframgreiðslum vænt-
anlegra leiguhafa og bankalánum.
Þetta var mikill áfangi í sögu hús-
friðunar á Íslandi og tímamótaat-
burður. Margir héldu að eftirleik-
urinn yrði auðveldur í
húsfriðunarmálum í Reykjavík.
Annað kom þó á daginn.
Enginn vogar sér að vísu lengur
að tala um „danskar fúaspýtur“ á
Bernhöftstorfunni en þær eru hins
vegar allt í einu komnar upp um all-
an Laugaveg, niður um Skugga-
hverfi og vestur á Vesturgötu.
Á sama hátt og Bernhöftstorfu-
húsin voru gerð upp, eftir að hafa
verið vanrækt í meira en hálfa öld,
er eins hægt að gera upp húsin
Laugaveg 2 og 4 í samræmi við upp-
haflega gerð þessara húsa og koma
þeim í góðan rekstur. Það væri hið
eina skynsamlega í stöðunni.
Skipulagsyfirvöld eiga að hlúa að
gömlu húsunum í Reykjavík í stað
þess að leyfa niðurrif þeirra í stórum
stíl eins og nú er gert. Þeim ber
skylda til að sýna sögu og arfleifð
okkar Reykvíkinga fulla virðingu.
„Kúluna á kofana“
MÁNUDAGINN 13. ágúst 2007
birtist leiðari í Fréttablaðinu með
fyrirsögninni “Kúluna á kofana“.
Fyrir þá sem lengi eru búnir að
berjast fyrir húsvernd í Reykjavík
var eins og að hverfa marga ára-
tugi aftur í tímann að lesa þessa
ruddalegu fyrirsögn, hverfa aftur
til áranna í kringum 1970 þegar
sams konar viðhorf voru uppi gagn-
vart Bernhöftstorfunni og öðrum
gömlum húsum og húsfriðunarbar-
átta í árdaga. Erum við þá ekki
lengra á veg komin?
Laugavegur 4-6 Ef húsin yrðu lagfærð á sem einfaldastan hátt, skúrabyggingar fjarlægðar til að rýma fyrir nýbyggingu og auk þessgert ráð fyrir því að hægt sé að byggja stærri byggingu á
auðu lóðinni fyrir aftan, ekki ósvipuð hugmynd og uppi hefur verið umLækjargötu 2.
Höfundur er sagnfræðingur.
Nýja húsið Útlit nýja hússins frá Laugavegi séð, teikningarnar hafa verið afgreiddar frá Skipulagsráði og bíða
þess að Byggingarfulltrúi setji stimpilinn á þær.
16 LAUGARDAGUR 18. ÁGÚST 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók