Lesbók Morgunblaðsins - 18.08.2007, Blaðsíða 13

»Nú er auðvitað hvorki Þorsteinn né aðrir skyldugir að vera
sammála mér, Eysteini Þorvaldssyni né neinum öðrum. Hitt
er ófrávíkjanleg krafa til fræðimanna, að þeir kanni hvort eitt-
hvað mæli í mót túlkun þeirra, og rökræði hvaða túlkun eigi best
við og hvers vegna. Kannski gengur Þorsteini bara kreddufesta
til að vanrækja þetta, en e.t.v. er ástæðan sú að hann vilji veg
Sigfúsar sem mestan, m.a. sem formbyltingarmanns.
fyrra hluta 20. aldar, einkum þó Hel Sigurðar
Nordals (1919), Flugum Jóns Thoroddsen (ort
1916) og Úr djúpinu eftir Jakob Smára (birt
1920). Hann viðurkennir að verk Smára séu
ljóð, án þess að fara nánar út í hverskonar
prósaljóð þau séu, en færir ýmis rök gegn því að
það gildi um hin verkin, getur þó ekki afneitað
því um allar Flugur. Hann nefnir og þýdd
prósaljóð á íslensku allt frá 1884, en fjallar ekk-
ert um þau. Varla hafa slík verk heimsfrægra
höfunda þó síður haft áhrif en frumort íslensk?
Slík prósaljóð birtust fyrst á íslensku 1884, í
þýðingu Gests Pálssonar úr Senilia eftir Túrge-
nev. Úr sama safni komu verk í þýðingu þjóð-
skáldsins Steingríms Thorsteinssonar á fyrsta
áratug 20. aldar. Mun meira kveður að prósa-
ljóðum upp úr fyrri heimsstyrjöld, mér þykir
líklegt að það hafi mjög aukið á vinsældir þessa
forms að indverska skáldið Rabindranath Ta-
gore fékk Nóbelsverðlaun, 1913. Mikið var
skrifað um Tagore og vinsamlega í íslenskum
blöðum og tímaritum upp úr því, og 1919 birtist
bók hans Ljóðfórnir á íslensku, en 1922 Far-
fuglar hans og 2. útgáfa Ljóðfórna, hvort-
tveggja í þýðingu Magnúsar Á. Árnasonar. Upp
úr því fjölgar prósaljóðum, svo sem talið var hér
að ofan, þau voru orðin tíska á Íslandi um 1920,
vottar Halldór Laxness 1946 (bls.9).
Þorsteinn lýsir prósaljóðum Sigfúsar og fleiri
svo (bls. 187-8): Þau eru stutt, afmörkuð heild,
búa yfir spennu, óljós um tíma og stað. Þetta
síðasta aðgreini þau frá stuttum frásögnum. En
þetta á líka við mörg framangreind prósaljóð,
enn fremur t.d. Norðmannsins Obstfelder
(d.1901) sem birtust sum á íslensku milli stríða,
einnig stundum lærisveins hans Jóns Thorodd-
sen.
Margt fleira mætti telja, t.d. voru tvö dönsk
prósaljóð þýdd í fyrsta árgangi tímaritsins
Eimreiðarinnar, 1895, til að kynna ílíkisstefn-
una (symbólismann), einnig var töluvert um frí-
ljóð í útbreiddu tímariti, Óðni, á öðrum áratug
20. aldar, eftir Gunnar Gunnarsson m.a., og svo
áfram í ýmsum tímaritum millistríðsáranna,
Vöku, Eimreiðinni, Iðunni og Rétti. Þar má
telja svo fræg ljóð sem Sorg Jóhanns Sigurjóns-
sonar (birt 1926), Söknuð Jóhanns Jónssonar
(1928) og kvæði Jóhannesar úr Kötlum 1933,
Vér öreigar (Eins og ljóð vort er einfalt og auð-
skilið/ og hirðir ekki um rósfjötra rímsins/ né
fjólublá faguryrði).
Afturhvarf
Það er athyglisvert, að á þessum fyrsta þriðj-
ungi 20. aldar verða nær engin mótmæli fundin
gegn þessum algengu bragnýjungum. En síðar
kom bakslag á fjórða áratug aldarinnar, lýð-
skrum fasista og stalínista leiddi til íhaldssemi í
menningarmálum, alþjóðlega og á Íslandi. Þar
kom til gamla krafan um að bókmenntaverk
skyldu hafa „boðskap“, en þá urðu þau að vera
auðskilin, þ.e.a.s. hefðbundin, til að ná til al-
mennings og hafa áhrif á hann. Margir helstu
nýjungamenn bókmennta á Íslandi voru í sam-
tökum sem lutu leiðsögn stalínista, Félagi bylt-
ingarsinnaðra rithöfunda, sem stofnað var
haustið 1933, og þeir snerust með um miðjan 4.
áratug aldarinnar, til að ná bandalagi við þjóð-
lega menntamenn, svo sem ég rakti í Rauðu
pennarnir (bls. 125 og 165 o.áfr.). Hérlendis
töldust svo nokkrir ungir menn hafa fundið upp
„frjálst ljóðform“ á fimmta áratugnum, gleymt
virtist þá margt frá því fyrir stríð. Og nú mætti
frjálst ljóðform hatrammri andstöðu, e.t.v.
vegna þjóðernisstefnunnar sem blossaði upp
undir hernámi og við lýðveldisstofnun, enda
voru nú flestir fyrri málsvarar menningarnýj-
unga orðnir íhaldssamir á því sviði, svo sem fyrr
greinir. Halldór Laxness hæddist að rímáráttu
Íslendinga á árinu 1932, en aðeins sjö árum síð-
ar hamaðist hann gegn ljóðum í óbundnu máli
(Rauðu pennarnir, bls. 126-7).
Einnig var ljóðmálið miklu róttækari nýjung
um miðjan þriðja áratuginn en varð hjá at-
ómskáldunum eftir 1945. Einkum má nefna fá-
ein ljóð sem Halldór Laxness birti 1927. Ég tel
þau súrrealísk, vegna þess að þar er ósamrým-
anlegum orðum skipað saman í orðasambönd,
sem verða því óskiljanleg röklega. Þar má nefna
að líkja sálinni við tiltekna mannveru: „Önd mín
er frjáls eins og útlendur prestur“ (Vorkvæði
2,3), eða hluta hennar við nýtækni [þá] í sam-
göngum: „samviskulaus eins og bifreiðaumferð
í aprílmánuði“ (Nótt 6,2). Einnig er sömu árstíð
líkt við dýr: „Apríllinn fnæsir sem fælinn hest-
ur/ falinn í kálgörðum Hörpu“ (Vorkvæði 2,1-2).
Stórt er sett á miklu smærra og persónugert í
mótsögn: „á sælum vörum sorgarinnar/ sofa
turnar borgarinnar“ (Nótt 1, 11-12). Hjá Hall-
dóri eru aðrar líkingar enn óskiljanlegri:
„Heimur vor er ljóðdjásn frá lungunum til nefs-
ins./ Lofgerð vor er úthverfa grískra sjúkdóms-
nafna.“ (Nótt 1,3-4). Enn lengra gengur þessi
tvinnaða líking: „þú græddir upp ljóðastraums
gullmörk/ með göllum á freraslóð“ (Borodin
1-2). Ekki sé ég jafn róttækt ljóðmál á íslensku
síðan fyrr en Tíminn og vatnið eftir Stein Stein-
arr birtist á seinni hluta 5. áratugarins, en það
verk einkennist mikið af sams konar súrreal-
isma, ósamrýmanlegt er sameinað.
Þorsteinn segir m.a. (bls. 90) að skilgreining
mín á módernisma sé „fjarskalega þröng, mun
þrengra en enska hugtakið modernism, og hæf-
ir varla öðrum ljóðum en þeim sem eiga ættir að
rekja til súrrealisma, og í minna mæli express-
jónisma“. Þetta er ósatt, auk þess að ræða ex-
pressjónisma á fimmtán blaðsíðum (Kóralfor-
spil, bls. 43-57), og hvernig megineinkenni hans
greinist frá áberandi einkennum súrrealisma,
ræði ég líka ensk módern ljóð þar sem tilefni
gafst til, nefnilega Eyðiland Eliots í sambandi
við Hannes Sigfússon (bls. 104 o.áfr.), enn-
fremur í grein sem ég sendi Þorsteini fyrir
tveimur árum og hann þá hafði orð um: Upp-
sprettur Tímans og vatnsins (Andvara 2005,
einkum bls. 139 o.áfr.).
Meginniðurstaða mín var, að sameiginlegt
einkenni ýmiskonar módernisma, í ljóðum og
lausu máli sé sundruð framsetning, andstæðu-
full. En innan þessa meginstraums módernisma
megi telja það áberandi einkenni margra súr-
realískra verka að tengja ósamrýmanleg fyr-
irbæri, svo að setning verði röklega óskiljanleg.
Í expressjónískum verkum hef ég hinsvegar
ekki rekist á það, heldur andstæður milli skilj-
anlegra málsgreina eða kafla, svo að heild-
armyndin verður sundruð, rúmar andstæður.
Það á augljóslega líka við um Eyðiland Eliots,
og fleiri ljóð hans, svo og annarra módernra
skálda. Við þennan skilning verð ég að standa,
því ekki hefur hann verið hrakinn, og síst af
Þorsteini, sem sniðgengur allt sem mælt gæti
gegn hans gamalgrónu skoðunum.
Nú er auðvitað hvorki Þorsteinn né aðrir
skyldugir að vera sammála mér, Eysteini Þor-
valdssyni né neinum öðrum. Hitt er ófrávíkj-
anleg krafa til fræðimanna, að þeir kanni hvort
eitthvað mæli í mót túlkun þeirra, og rökræði
hvaða túlkun eigi best við og hvers vegna.
Kannski gengur Þorsteini bara kreddufesta til
að vanrækja þetta, en e.t.v. er ástæðan sú að
hann vilji veg Sigfúsar sem mestan, m.a. sem
formbyltingarmanns. En þá sýnist mér þetta
vanhugsað. Við Sigfús sátum einu sinni sem oft-
ar á spjalli á Mokka, og ég hélt því fram að lík-
lega hefðu margir Íslendingar verið of íhalds-
samir til að vilja lesa íslenskar
framúrstefnubókmenntir á millistríðsárunum.
En Sigfús mótmælti, og sagði að á þeim árum
hefði fólk lesið allt, enda hefði framboðið ekki
verið svo mikið. Enn efast ég um að þetta hafi
gilt almennt, en hitt er vafalaust að það gilti um
Sigfús. Hann var unglingsárin heimagangur hjá
einum fremsta bókmenntafræðingi þjóð-
arinnar, Kristni E. Andréssyni, sem hafði
hneykslast á þröngsýni þeirra sem ekki vildu
viðurkenna órímað ljóð 1926. Það væri að gera
lítið úr Sigfúsi að ímynda sér að hann hafi ekki
gjörþekkt þær íslensku framúrstefnubók-
menntir sem komu fram á fyrra hluta 20. aldar.
Sama held ég gildi um hin atómskáldin upp úr
seinni heimsstyrjöld.
 Eysteinn Þorvaldsson: Atómskáldin 1980.
Halldór Laxness: Formáli að Nokkrum sögum. Þættir 1954
Lars Nylander: Prosadikt och modernitet Stockholm 1990.
Þorsteinn Þorsteinsson: Ljóðhús. JPV 2007.
Örn Ólafsson: Rauðu pennarnir 1990?.
Örn Ólafsson: Kóralforspil hafsins 1992?.
Örn Ólafsson: Uppsprettur Tímans og vatnsins. Andvari
2005, bls. 119-154?.
Örn Ólafsson: Gömul prósaljóð og fríljóð. Són 4, 2006, bls.
123-139.
fræði
Morgunblaðið/ÞÖK
Þorsteinn Þorsteinsson Hann er allt annað en talhlýðinn, segir Örn.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. ÁGÚST 2007 13