Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.2007, Blaðsíða 4

Eftir Pétur Má Ólafsson
pmo@verold.is
L
augardaginn 24.
ágúst árið 2002
klukkan 16.00 fór að
venju í loftið þátt-
urinn Úrvalssöngv-
arar eða Singers of
Renown á ABC útvarpsstöðinni í
Ástralíu. Þátturinn hóf göngu sína
árið 1966 og hefur verið á dagskrá
vikulega allar götur síðan í umsjá
Johns Cargher. Í þættinum gat að
heyra aríur með heimskunnum
söngvurum á borð við José Carre-
ras, Birgit Nilsson, og Boris Chri-
stoff en að þessu sinni lék hann einn-
ig upptöku með Stefáni Íslandi. Er
það í eina skiptið sem íslenskur
söngvari hefur heyrst í þessum
þætti.
Óhætt er að segja að það sé lang-
ur vegur frá því að Stefán Guð-
mundsson vann venjuleg sveitastörf
í Skagafirði í upphafi 20. aldar og
þar til tenórrödd hans heyrðist í út-
varpsþætti hinum megin á hnett-
inum í upphafi nýrrar aldar þar sem
einungis eru spilaðar upptökur með
söngvurum í fremstu röð. Saga Stef-
áns Íslandi er eins og ævintýrið um
kotstrákinn sem fer út í heim og
snýr aftur með hálft konungsríkið í
farteskinu.
Ekki dónalegur söngur
Í dag, 6. október, er öld liðin frá því
að Stefán Íslandi fæddist í Krossa-
nesi í Vallhólma í Skagafirði. For-
eldrar hans voru Guðmundur Jóns-
son og Guðrún Stefánsdóttir,
vinnuhjú á bænum. Fjórum árum síð-
ar fluttust þau frá Krossanesi að
Vallanesi í Seyluhreppi og ári síðar til
Sauðárkróks. Heimilið sundraðist
þegar faðir Stefáns fórst af slysförum
frá þremur ungum börnum. Stefáni
var komið í fóstur hjá heiðurshjón-
unum Gunnari Gunnarssyni og Ingi-
björgu Ólafsdóttur í Syðra-Vallholti
og var pilturinn þá á tíunda ári.
Engar sögur fara af söng Stefáns
fyrr en hann kemur í Syðra-Vallholt
en þar tóku menn fljótt eftir því að
pilturinn var með óvenjufallega rödd
– en til þess að átta sig á því þurfa
menn eiginlega að hafa á því vit.
Sönglíf stóð í miklum blóma í Skaga-
firði á þessum árum – eins og raunar
alla tíð. Segja má að listamaðurinn
Stefán spretti upp úr frjóum jarð-
vegi þar sem söngur var í hávegum
hafður. Sem dæmi um það má nefna
að í Víðimýrarkirkju, sem var sókn-
arkirkja Syðra-Vallholts, söng fyrst
opinberlega Bændakórinn svokall-
aði árið 1916. Þetta var tvöfaldur
kvartett skipaður innansveitar-
mönnum, meðal annarra söng þar
Sigurður Skagfield er síðar átti eftir
að gera garðinn frægan í óp-
eruhúsum Evrópu. Stefán fer afar
fögrum orðum um söngmennina í
kórnum í stórskemmtilegri ævisögu
sinni eftir Indriða G. Þorsteinsson.
Hann segir til dæmis að Benedikt á
Fjalli hafi haft ógnardjúpa bassa-
rödd og þegar Skagfield og Þor-
björn á Heiði, sem var með rödd
eins og Caruso, hafi sett í þá hafi það
ekki verið dónalegur söngur.
Heyrðu, dengi minn
Eftir því sem tímar liðu var Stefán
beðinn að syngja á dansleikjum í
héraðinu og um fermingu má segja
að hann hafi verið orðinn frægur í
Skagafirði. Vorið 1923 réðst Stefán í
vinnumennsku að Garði í Hegranesi,
síðan að Ási og loks Vatnskoti í
sömu sveit og var ár á hverjum stað.
Vorið 1926 var Stefán aftur kominn
að Garði í Hegranesi, ekki þó sem
fastur vinnumaður, heldur hafði þar
skjól og athvarf en vann á bænum
eftir þörfum. Frægðarsól Stefáns
innan héraðsins hafði þá risið enn
hærra, meðal annars hafði Kristján
Gíslason kaupmaður á Króknum
boðið piltinum að dvelja á heimili
sínu um jólaleytið árið áður. Þegar
komið var fram að slætti var Stefán
kvaddur með hraði í símann í Garði.
Kristján kaupmaður bað Stefán að
skjótast til sín án tafar. Stefán fékk
lánaðan hest og reið í einum spretti
út á Krók. Honum var boðið til stofu
en þar sátu Kristján og Eldeyjar-
Hjalti. Erindið við Stefán var að fá
hann til að syngja. Þórunn, dóttir
kaupmannsins, lék undir og söng
kóngsins lausamaður eins og hann
frekast mátti. Indriði og Stefán lýsa
því svo í fyrrnefndri ævisögu að
Hjalti hafi sagt að konsertinum
loknum: „Heyrðu, dengi minn. Ef þú
kemur til Reykjavíkur, en það
þarftu endilega að gera, þá láttu það
verða þitt fyrsta verk að koma til
mín.“
Ég átti ekki neitt
Um sumarið hleypti Stefán heim-
draganum en ekki til Reykjavíkur
heldur Akureyrar. Til stóð að hann
hæfi þar trésmíðanám. Meðlimir
söngfélagsins Geysis hugðust koma
því í kring að Stefán syngi í staðinn
með kórnum. Jafnframt skyldi hann
læra til söngs hjá Geir Sæmunds-
syni vígslubiskupi. Minna varð þó úr
þessum áætlunum en ætlað var.
Geir gaf Skagfirðingnum þá umsögn
að rödd hans væri bæði lítil og ljót.
Yfirgaf Stefán þá Akureyri og hélt
til Reykjavíkur. Við komuna þangað
fór Stefán þegar upp á Vesturgötu
og bankaði upp á hjá Eldeyjar-
Hjalta. Hjalti var heima en mundi
ekki glöggt eftir pilti. Þó rifjaðist
söngurinn upp fyrir honum og sagði
hann Stefáni að koma daglega og
borða hjá sér. Hann leigði einnig
fyrir hann herbergi. Hjalti kom
Stefáni síðan í kynni við Pál Ísólfs-
son. Þegar þeir hittust settist Páll
við hljóðfærið og Stefán hóf að
syngja. Páll hreifst mjög af rödd
Stefáns og kom honum í nám til Sig-
urðar Birkis. Þar með voru örlögin
ráðin.
Á annan í páskum árið 1928 efndi
Sigurður Birkis til tónleika í Gamla
Bíói með nemendum sínum og var
Stefán þar á meðal. Sigurður sendi
Richard Thors boðsmiða á tón-
leikana en hann var sonur Thors
Jensen og í forsvari útgerðarfyr-
irtækisins Kveldúlfs. Nokkru síðar
gerði Richard boð fyrir Stefán og
sagðist vilja styrkja hann til söng-
náms á Ítalíu. „Það eina sem ég bið
um er sanngjarn tími og góður ár-
angur. Hvað átti ég að gera? Ég
hafði allt að vinna og engu að tapa.
Ég átti ekki neitt, hérumbil ekki föt-
in sem ég stóð í, hvað þá annað.“
Kenndi eiginlega hæsi
Þegar leið að áramótum 1929 hélt
Stefán til fundar við Richard Thors
og kvaðst ferðbúinn. Velgjörð-
armaður hans vildi senda hann með
norsku skipi, Áslaugu, sem væri á
förum á vegum Kveldúlfs með salt-
fiskfarm til Genova. Stefán færðist
undan, sagðist heldur vilja fara með
íslenskri áhöfn svo hann gæti talað
við hana á móðurmáli sínu. Það varð
úr að hann biði næstu ferðar. Það
var eins gott því Áslaug sökk í þess-
ari ferð með manni og mús í Bisk-
ajaflóanum.
Stefán kom til Genova á Ítalíu
þann 16. janúar árið 1930. Þar tók á
móti honum fulltrúi Kveldúlfs, Hálf-
dán Bjarnason. Hann byrjaði á því
að fara með söngnemann til klæð-
skera og lét sauma á piltinn föt en þá
var hann 22 ára að aldri.
Stefán flutti til Mílanó í maí þetta
ár og hóf söngnám. Hann sagði þó
skilið við fyrstu tvo kennara sína,
annar „kenndi eiginlega hæsi,“ sagði
Stefán síðar, galdur hins fólst í því
að anda að sér ammoníaki. Eftir
þetta var Stefán orðinn áhyggju-
fullur um sín mál. Hann óttaðist að
hann væri mislukkaður söngvari og
það væri eitt aumasta hlutskipti
mannsins hér á jörðinni. Hann deildi
þessum hugrenningum sínum með
ungu fólki í Mílanó sem hann komst
í kynni við og heyrði þar af sikil-
eyskum baritonsöngvara sem væri
óvitlaus kennari. Þetta var Ernesto
Caronna og hjá honum lærði Stefán
í þrjú ár, klukkutíma á dag. Stefán
hafði ekki lengið numið hjá Caronna
þegar hann komst að því að hann
var breyttur maður. Röddin var nú
hrein og tær og hálsinn mjúkur. En
fyrsta árið fékk hann ekki að syngja
eina einustu laglínu, aðeins raddæf-
ingar. Eftir það fóru þeir í óp-
erurnar. Það er athyglisvert hvað
Stefán hefur verið kröfuharður á
kennara sína á Ítalíu og verið viss
um hvað hann vildi. Þarna stendur
hann liðlega tvítugur að aldri í höf-
uðvígi óperulistarinnar, nýsloppinn
úr vinnumennsku í Skagafirði, og
þykist vita hvernig kennari hentar
honum best.
Stefán Guðmundsson lifði og
hrærðist í ítölskum óperuheimi á
þessum tíma. Sat kvöld eftir kvöld í
Scalaóperunni með nótur og fylgdist
með fremstu söngvurum heims og
drakk þannig í sig þessa merku
hefð.
Snafs af koníaki
Sjálfur þreytti hann frumraun sína á
ítölsku óperusviði í Flórens þann 12.
febrúar árið 1933. Það var í hlut-
verki Cavaradossi í Toscu eftir
Puccini. Ekki var laust við að Stefán
væri með nokkurn sviðsskrekk en
þannig lýsa þeir Indriði þessu í ævi-
sögu hans:
„Svo rann upp ægilegasta stund,
sem ég hef lifað. Áður en mig varði
var ég kominn inn í búnings-
herbergið, og þar var ég málaður í
skyndi. Ég vil helst orða þetta þann-
ig, að ég hafi verið krítaður eins og
sláturfé. Meðan þessu fór fram
greip mig gífurlegur kvíði. Mér
fannst ég vera að líða burt úr þessari
tilveru, sem ég lifði í dags daglega,
inn í nýjan annarlegan heim. Um
leið og andlitsfarðinn lagðist á kinn-
ar mér, saup ég hveljur, eða réttara
Draumur eða fyrirheit
um íslenska stærð
Aldarafmæli eins mesta söngvara
þjóðarinnar fyrr og síðar er í dag.
Stefán Íslandi fæddist í Krossanesi í
Vallhólma í Skagafirði 6. október
1907 en þaðan átti leiðin eftir að
liggja upp á stjörnuhimin óp-
eruheimsins.
4 LAUGARDAGUR 6. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Stefán Íslandi kynntist Jóhannesi Kjarval listmál-ara þegar hann starfaði hjá Pétri Guðmunds-syni í Málaranum eftir að hann flutti úr Skaga-
firði til Reykjavíkur með von í brjósti um að geta
ræktað sönghæfileika sína. Stefán sat þá niðri í kjall-
ara Málarans og reif liti eins og þá tíðkaðist sem síðan
voru hrærðir út. Á þessum tíma kom Kjarval gjarnan
til hans og passaði upp á að pilturinn rifi litina niður í
nógu fínt duft fyrir sig.
Þetta varð upphaf að löngum kynnum Stefáns og
Kjarvals sem söngvarinn sagði síðar að hefðu verið hin
„alkostulegustu“.
Nokkru áður en Stefán sigldi utan til söngnáms í lok
árs 1929 rakst hann á listmálarann úti á götu sem
kvaðst þurfa að tala við hann á morgun. „Ég spurði
hvar, og hann sagði: Hér á Strauinu, en svo kallaði
hann Austurstræti. Daginn eftir var ég til taks á
Strauinu og hitti Kjarval. Hann var með pakka undir
hendinni, sem bundið var um með sveru seglgarni.
Stefán Íslandi og Jóhannes Kjarval „Þeir skiptust á bréfum á ýmsum tímum en raunar má segja það liggja
kraftaverki næst að bréf Kjarvals skyldu komast til skila því að utanáskriftin var sjaldnast greinarbetri en „Söng-
jöfurinn mikli, Stefán í Danmörku“.“
„Söngjöfurinn mikli“
Hann rétti mér pakkann og sagði: Ég veit þú ert að
sigla. Svo leit hann á mig alvarlegur í bragði og sagði:
Hvert sem þú ferð, þá skaltu ekki gleyma Íslandi. Það
er stórt atriði. Í þessum pakka var olíumálverk af Esj-
unni í glampandi sólskini. Og þessa mynd hafði ég
uppi öll mín námsár. Maður gleymdi ekki Íslandi á
meðan,“ sagði Stefán síðar í ævisögu sinni.
Því miður var málverkið meðal þeirra hluta sem
Stefán kom í geymslu á Ítalíu að námi loknu og sá
aldrei meir. Þetta var þó ekki eina myndin sem Kjar-
val skenkti Stefáni – þær urðu nokkrar.
Þeir héldu sambandi alla tíð; Stefán endurgalt Kjar-
val örlætið til dæmis með því að senda ævinlega tvo
boðsmiða á tónleika sem hann hélt í Reykjavík. Þeir
skiptust á bréfum á ýmsum tímum en raunar má segja
það liggja kraftaverki næst að bréf Kjarvals skyldu
komast til skila því að utanáskriftin var sjaldnast
greinarbetri en „Söngjöfurinn mikli, Stefán í Dan-
mörku“.