Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.2007, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 6. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Guðna Ágústsson
N
ú hverfum við eitt
þúsund ár aftur í
tímann. Rang-
árþing skartaði þá
fegurð sem nú og
þá bjuggu hér
hetjur sem riðu um héruð og glímdu
við mörg stór pólitísk verkefni.
Héraðið fagra Rangárþing. Hér
er við hæfi að grípa niður í ljóð
ljóðanna, Gunnarshólma:
En hinum megin föstum standa fótum,
blásvörtum feldi búin Tindafjöll
og grænu belti gyrð á dalamótum.
Með hjálminn skyggnda, hvítri líkan
mjöll,
horfa þau yfir heiðavötnin bláu,
sem falla niður fagran Rangárvöll,
þar sem að una byggðarbýlin smáu,
dreifð yfir blómguð tún og grænar
grundir.
Við norður rísa Heklu tindar háu.
Svell er á gnípu, eldur geisar undir.
Í ógnar djúpi, hörðum vafin dróma,
skelfing og dauði dvelja langar stundir.
En spegilskyggnd í háu lofti ljóma
hrafntinnuþökin yfir svörtum sal.
Þaðan má líta sælan sveitarblóma,
því Markarfljót í fögrum skógardal
dunar á eyrum. Breiða þekur bakka
fullgróinn akur, fagurst engjaval.
(Úr Gunnarshólma.)
Inni í Fljótshlíð að Grjótá er ung-
ur föðurlaus drengur, Höskuldur að
nafni, umvafinn ást móður sinnar
Þorgerðar, ekkju Þráins Sigfússon-
ar, en Þorgerður var dóttir hinnar
skapríku Hallgerðar langbrókar og
var Höskuldur Dala-Kollsson á
Höskuldsstöðum í Laxárdal því
móðurafi drengsins. Föðurafi Hösk-
ulds Þráinssonar var Sigfús – faðir
Þráins, Ketils í Mörk og Rann-
veigar, móður Gunnars á Hlíð-
arenda. Skarphéðinn Njálsson vó
Þráin á Markarfljóti sem kunnugt
er.
Ketill í Mörk, bróðir Þráins, sem
var einn mætasti maður í Njálu,
bauð Höskuldi til fósturs. Þorgerð-
ur féllst á það með skilyrðum því
Ketill var tengdasonur Njáls, átti
Þorgerði Njálsdóttur. Skilyrðin
voru skýr, Ketill skyldi veita Hösk-
uldi þá er hann yrði roskinn allt það
sem hann mætti og hefna hans ef
hann yrði með vopnum veginn. Því
var Ketill síðar í liði Flosa þá Njáll
og Bergþóra voru brennd inni
ásamt sonum sínum og Þórði litla
Kárasyni. Óskiljanleg atburðarás
nútímafólki.
Ekki var Höskuldur lengi hjá
Katli í Mörk. Skömmu síðar tók
Njáll Höskuld til sín og unni honum
sem syni sínum og gerði honum allt
til sóma.
Höskuldur varð bæði mikill og
sterkur, manna fríðastur sýnum og
hærður vel, blíðmæltur og örlátur,
góðorður til allra manna enda var
hann vinsæll og dáður í Rang-
árþingi. Höskuldur var einstakur
maður og upprennandi forystumað-
ur í héraðinu.
Það var því ekki að undra þótt
Njáll vildi finna brúði sem væri
þessum uppeldissyni samboðin.
Njáll þekkti allar helstu ættir lands-
ins og hafði heyrt að austur í Öræf-
um væri ung stúlka sem þætti álit-
leg og héti Hildigunnur
Starkaðardóttir en Starkaður var
samfeðra Flosa Þórðarsyni á Svína-
felli.
Hildigunni er svo lýst í Njálu:
„Hún var skörungur mikill og
kvenna fríðust sýnum. Hún var svo
hög, að fáar konur voru þær er hag-
ari voru. Hún var allra kvenna
grimmust og skaphörðust og dreng-
ur mikill þar sem vel skyldi vera.“
Nú sjáum við í anda þegar Njáll
ásamt föruneyti ríður austur í Öræfi
að Svínafelli til ættarhöfðingjans
Flosa í bónorðsför við þessa glæsi-
legu stúlku. Flosa finnst ráðahag-
urinn góður en kallar frænku sína
til og segir henni frá bónorðinu.
Hildigunnur hefur enga minnimátt-
arkennd og skýrir strax frá því að
hún sé kona skapstór og líst ekkert
á að Höskuldur hafi engin manna-
forráð og minnir Flosa frænda sinn
á að hann hafi því heitið sér að gifta
hana ekki goðorðslausum manni.
Njáll er þrár eins og Rangæingar
og biður um að Hildigunnur bíði í
þrjá vetur, á það er fallist. Hófst nú
mikið valdatafl sem Njáll kláraði og
var nýtt dómstig, fimmtardómur,
lögtekið. Síðan bað Njáll um að fá
að taka upp nýtt goðorð á Hvítanesi
til handa Höskuldi. Njáll keypti Os-
sabæ undir hin ungu brúðhjón.
Gæfa og gjörvileiki fara ekki allt-
af saman. Öfundin og hatrið, þær
grimmu systur, finna sér leiðir til að
sundra vináttu og bræðraböndum.
Valgarður hinn grái var faðir
Marðar Valgarðssonar. Mörður var
slóttugastur allra manna og mál-
snjall. Valgarður grái kom að utan
eftir að Rangæingar höfðu gerst
kristnir að ráði Njáls. Valgarður sér
að allt er breytt. Hann kemur í
Hvítanes og Þingskálaþing. Þar eru
búðartóftir og umbrot mikil. Mörð-
ur skýrir föður sínum frá þeirri nið-
urlægingu að ný goðorð og fimmt-
ardómslög hafi valdið því að menn
hafi sagt sig úr þingi frá sér í þing
með Höskuldi Hvítanesgoða.
Valgarður leggur nú á ráðin um
hvernig Mörður eigi að koma því í
kring að allir Njálssynir og sjálfsagt
Njáll einnig verði drepnir. Mörður
skal rægja Njálssyni og Höskuld
saman þar til Njálssynir drepi
Höskuld. Hann telur syni sínum trú
um að hann muni aldrei taka höfð-
ingsskap fyrr en allir þessir menn
séu dauðir.
Hefst nú einn allra örlagaríkasti
kafli Íslendingasagnanna. Njáls-
synir trúa loks Merði sem jafnan
hvetur þá til að vera fyrri til, annars
drepi Höskuldur þá. Einhver efi
sækir að Skarphéðni sem játast
undir aðför að Höskuldi en því að-
eins að Mörður verði með og vinni á
honum. „Það vil ég vinna,“ segir
Mörður og þar með var það fast-
mælum bundið.
Við skulum hugsa okkur bjarta
vornótt, Rangárþing skartar sínu
fegursta, vorstörf eru á fullu. Undir
garði við bæinn Ossabæ bíða menn
alvopnaðir eftir því að bóndinn og
göfugmennið Höskuldur vakni og
gangi út. Þess er skammt að bíða.
Hin fagra Hildigunnur ýtir við
bónda sínum og spyr hvort hann
ætli ekki að sá korni í dag. Hurð er
upplokið í Ossabæ, út gengur Hösk-
uldur, hefur sett yfir sig skikkjuna
Flosanaut, hann tók kornkippu og
sverð í aðra hönd, gengur til gerðis
síns og sáir niður korninu. Hösk-
uldur á sér ekki ills von þegar
Skarphéðinn sprettur upp undan
garðinum. Höskuldur vildi undan
snúa. Skarphéðinn kallar með mik-
illi röddu: „Hirð eigi þú að hopa á
hæl, Hvítanesgoðinn“ og heggur
hann í höfuðið og féll Höskuldur á
knén eins og í bæn og segir með
sínum fallega málróm: „Guð hjálpi
mér en fyrirgefi ykkur.“ Þeir allir
vinna á honum, Mörður einnig.
Hörmuleg tíðindi, segir Njáll og
hefði fremur kosið að missa tvo syni
sína en Höskuldur væri á lífi. Njáll
spáir að þetta kosti hann og Berg-
þóru og syni þeirra alla lífið en erf-
itt muni að ganga gegn giftu Kára
Sölmundarsonar.
Nú er ég kominn að þeim kafla
sem snýr að Flosa á Svínafelli. Þeg-
ar ég var drengur að lesa Njálu hat-
aði ég Flosa og taldi hann hinn
versta mann. Þá skildi ég ekki þann
þátt sem sneri að drengskap forn-
aldarsagnanna, að sæmdin var fólg-
in í að vera maður orða sinna ella
dauður liggja.
Flosi er stórmannlegur þegar
hann kemur í Rangárþing, hann vill
vita alla málavöxtu og ríður því í
Dal og hittir Runólf son Úlfs aur-
goða sem hann treystir vel. Flosi
mælti til Runólfs: „Hér munum vér
hafa sannar sögur um víg Höskulds.
Ert þú maður sannorður og kominn
nær frétt og mun ég því trúa öllu er
þú segir mér, hvað til saka hefur
orðið með þeim.“ Runólfur svarar:
„Ekki þarf það orðum að fegra,
hann hefur meir en saklaus veginn
verið og er hann öllum harmdauði
og þykir engum jafnmikið um sem
Njáli fóstra hans.“ Flosi spyr um
þátt Marðar og framgöngu. Run-
ólfur dregur ekkert undan og segir:
„Skyldur er hann mér en þó mun ég
satt frá segja að fleiri hljóta af hon-
um illt en gott.“ Síðan mælir Run-
ólfur þessi viturlegu orð til Flosa:
„Þess vil ég biðja þig að þú gefir ró
reiði og takir það upp, að minnst
vandræði hljótist af, því Njáll mun
góð boð bjóða og aðrir hinir bestu
menn.“
Flosi er vel undirbúinn og trúlega
í sáttarhug þegar hann kemur í Os-
sabæ og hittir hina skapríku frænku
sína Hildigunni.
Hildigunnur er harmi lostin og á
eitt erindi við Flosa, að særa hann
til blóðhefnda. Hver og einn getur
sett sig í spor Flosa þegar þessi
glæsilega kona gengur í stofuna,
greiðir hárið frá augunum og græt-
ur. „Skapþungt er þér nú frænd-
kona“ mælir Flosi af hægð „… að
þú grætur góðan mann.“
Hildigunni er ekki rótt, hún ætlar
að særa frænda sinn og brýna til
hefnda. Hvenær í Íslandssögunni
hafa svo áhrifarík orð fallið og nú
verður sagt frá og hver hefði verið
samur á eftir? Hildigunnur sem nú
er lýst gengur snúðugt fram þar
sem Flosi situr í ró eftir máltíðina.
Hún er með skikkjuna Flosanaut
sem Höskuldur var veginn í. Hún
leggur skikkjuna yfir Flosa, dundi
þá blóðið um hann allan. Hún
ávarpar Flosa með skærum og til-
finningaríkum róm: „Þessa skikkju
gafst þú, Flosi, Höskuldi og gef ég
þér aftur, var hann í þessari veginn,
skýt ég því til guðs og góðra manna,
að ég særi þig fyrir alla krafta
Krists þíns og fyrir manndóm og
karlmennsku þína að þú hefnir allra
sára þeirra er hann hafði á sér
dauðum eða heit hvers manns níð-
ingur ella.“
Þarna kemur fram að trúlega er
Hildigunnur heiðinnar trúar, „fyrir
alla krafta Krists þíns“ segir hún.
Takið eftir að Flosi í reiði sinni kall-
ar hana forað. Viðbrögð Flosa við
þessari hastarlegu árás benda til að
hann vilji sættir og forðast vígaferli.
Hann kastar af sér skikkjunni og
vandar Hildigunni ekki kveðjurnar:
„Þú ert hið mesta forað og vilt að
vér tækjum það upp er öllum oss
gegnir verst“, og hann bætir við
„köld eru kvennaráð.“ Flosa líður
illa eftir átökin, hann var stundum
rauður sem blóð, stundum fölur sem
gras en stundum blár sem hel.
Ég dreg þá ályktun af þessum
átökum að Flosi hafi gert sér grein
fyrir að hann ætti engan annan kost
en að ganga alla leið ella heita hvers
manns níðingur. Hins vegar virðist
FLOSI er ein af umdeildustu per-
sónum Njálssögu. Hann brennir
inni Njál og Bergþóru. Strax og
brennan á Bergþórshvoli er um
garð gengin segir Flosi:
„Bæði munu menn þetta kalla stór-
virki og illvirki.“ Hvort var Flosi
Þórðarson á Svínafelli mikilmenni
eða illmenni?
sem Flosi reyni aftur og aftur að
forðast átökin en örlögin og ógæfa
Njáls og Skarphéðins grípa aftur og
aftur í taumana.
Við skulum í stutta stund bregða
okkur til Þingvalla. Þingheimi er
létt, það hafa náðst sættir fyrir orð
vitrustu manna milli Flosa og Njáls.
Allir ganga í lögréttu og féð eða
bætur vegna vígs Höskulds, þrenn
manngjöld hafa verið greidd. Flosi
hugði að fénu en undraðist slæður
sem lagðar voru yfir peningana og
vildi vita hver gefið hefði og marg-
spyr en enginn svarar.
Þá sér hann að Skarphéðinn, sem
hafði lítið lagt til mála og glott við
tönn, stendur einn og hefur farið
inn á meðalpallinn þar sem ein-
göngu goðorðsmenn eiga að vera.
Skarphéðinn er að ögra þingheimi
og minna á að þar telji hann sig eiga
að vera. Segir þetta kannski eitt-
hvað um víg Höskulds sem Njáll
veitti meir en sonum sínum.
Flosi reiðist og svarar Skarp-
héðni strax í hæðnistón og lítils-
Flosi Þórðarson á
Svínafelli – mikilmenni
og drengskaparmaður?