Lesbók Morgunblaðsins - 27.10.2007, Qupperneq 3

Tvær frábærar!
holar@simnet.is
Ótrúlega fyndin
og kemur öllum í gott skap
Bráðsmellin og reynir
á hugmyndaflugið
M
bl
9
26
24
2
Höfundur er lektor við leiklistardeild
Listaháskóla Íslands.
Eftir Magnús Þór Þorbergsson
magnusthor@lhi.is
Á
horninu á Pappelal-
lee og Stargarder
Strasse í Prenzlauer
Berg í austurhluta
Berlínarborgar
stendur verslun sem
selur gardínur. Þessi verslun hefur
staðið á sama horni frá árinu 1889,
sama ár og maður að nafni Adolf
Hitler fæddist í Austurríki. Hún
hefur staðið af sér prússneska keis-
araveldið, fyrri heimsstyrjöld,
Weimar-lýðveldið, nasismann, síðari
heimsstyrjöld, skiptingu Berlínar í
austur og vestur, kommúnisma A-
Þýskalands og fall Berlínarmúrsins.
Nú fyrir nokkrum árum, loks þegar
kapítalisminn hafði haldið innreið
sína í austurhluta Berlínar og yf-
irtekið allt þar sem hægt var að
taka yfir, neyddist verslunin til að
minnka við sig og flytja sig í næsta
hús. Gardínur seljast ekki nógu vel.
Yfir dyrum þessarar verslunar
hangir skilti þar sem á stendur:
„Castorf, der Eisenhändler.“
„Castorf, járnvörukaupmaður.“
Inn í þetta litla, rótgróna fjöl-
skyldufyrirtæki fæddist strákur
hinn 17. júlí 1951 sem skírður var
Frank Mario, sem á síðustu 20 ár-
um hefur orðið þekktur fyrir fram-
leiðslu annars konar járnvöru: leik-
sýninga, svo og leikhúsrekstur, sem
fest hefur hann í sessi sem einn
dáðasta en jafnframt hataðasta
leikstjóra Þýskalands og einn
áhrifamesta leikhúsmann í Evrópu í
dag.
Um útnára A-Þýskalands
til Berlínar
Frank Castorf ólst upp í eftirlits-
samfélagi A-Þýskalands, þar sem
hann var fljótt litinn hornauga.
Hann gengur í gallabuxum, með
sítt hár, er sonur verslunareiganda
og á það til að spyrja ögrandi
spurninga í kennslustundum. Þrátt
fyrir það fær hann (að lokinni her-
þjónustu og eftir ýmsum krókaleið-
um) að innrita sig í fagur- og menn-
ingarfræði við háskóla A-Berlínar,
sem á áttunda áratugnum var hér
um bil eini staðurinn þar sem lög-
legt var að glugga í bannaðar bæk-
ur.
Þeir lánsömu meðal samnemenda
fá vinnu í virtum leikhúsum á borð
við Berliner Ensemble meðal arf-
taka Brechts, en Castorf er ekki
einn þeirra. Hann er ráðinn drama-
túrg við leikhúsið í Senftenberg, 30
þúsund manna útnára í suðurhluta
A-Þýskalands. Í leikhúsum alþýðu-
lýðveldisins þjónaði dramatúrg eins
konar hlutverki landamæravarðar:
Hann átti að sjá til þess að ekkert
færi úr böndunum: Listin mátti
ekki reyna um of á þanþol sam-
félagsins. Castorf var slakur varð-
maður. Í raun hafði hann miklu
meiri áhuga á að sitja á ofninum í
íbúð kærustunnar í Berlín og gera
ekkert. Í alþýðulýðveldinu, sem
grundvallast á afköstum, dugnaði
og nytsemi einstaklingsins fyrir
samfélagið, er vart hægt að hugsa
sér byltingarkenndari lífsviðhorf.
Þrátt fyrir þetta fær Castorf
tækifæri til að leikstýra, m.a. verk-
inu Golden fliesst der Stahl eftir
Karl Grünberg, en án þess að gæta
að sér lætur Castorf niðrandi orð
falla um verkið í góðra vina hópi.
Skömmu síðar fær hann áminningu
og síðar brottvikningu. Castorf kom
sér betur fyrir á ofninum hjá kær-
ustunni á meðan hún gekk í málið
og fékk bróður sinn, lögfræðinginn
Gregor Gysi, síðar borgarstjóra í
Berlín og lengi vel leiðandi stjórn-
málamann vinstrimanna í Þýska-
landi, til að fara í mál vegna ólög-
mætrar uppsagnar.
Þegar Castorf öllum að óvörum
vinnur málið lendir ríkið í vanda.
Hvað á að gera við þennan gemling,
sem sýnir enga löngun til að vinna
alþýðulýðveldinu gagn? Lausnin er
að senda Castorf í útlegð, veita
honum leikhússtjórastöðu í Anklam,
öðrum útnára, nú í norðurhluta
landsins. Árið er 1982 og fljótlega
fara bæjaryfirvöld að taka eftir að
samfélagið í þessu litla saklausa
leikhúsi þeirra er ekki alveg eins og
það á að vera. Castorf safnar í
kringum sig hópi fólks sem er svip-
að þenkjandi, írónískir anarkistar,
iðjuleysingjar, fólk sem hefur eng-
an áhuga á að vinna alþýðulýðveld-
inu gagn, en heldur enga löngun til
að berjast hatrammlega gegn því.
Sýningar þeirra einkennast af und-
arlega kaótískri fagurfræði og ein-
kennilegri heimsmynd, sem yfirvöld
vita ekki alveg hvernig þau eiga að
taka, enda á írónía illa heima í al-
ræðisríki.
Stasi-skýrslurnar um Castorf frá
þessum tíma eru stórskemmtileg
lesning og sýna örvæntingarfulla
leit yfirvalda að ástæðu til að úti-
loka hann, en án árangurs. Árin í
Anklam veita honum visst næði til
að safna til sín traustum hópi sam-
starfsmanna, sem sumir starfa með
honum enn í dag, og umfram allt
svigrúm til að þróa fagurfræði og
tungumál sýninga sinna.
Þrátt fyrir að sýningar Castorfs í
Anklam hafi býsna oft ekki fengist
sýndar, í besta falli stöku sinnum
fyrir lokuðum hópi, berst orðspor
Castorfs yfir múrinn og honum
boðið að setja upp í V-Þýskalandi.
Uppsetning hans á Miss Sara Sam-
pson eftir Lessing í München 1990
vakti gríðarleg viðbrögð, jafnt fögn-
uð sem hneykslun. Castorf beitti
annars konar vinnuaðferðum, fag-
urfræði og stíl en menn höfðu áður
séð, auk þess sem afbygging, eða
jafnvel niðurrif hans á hinum klass-
íska texta Lessing færði honum við-
urnefnið Tortímandinn. Castorf var
bæði von og ógn leikhússins í hinu
sameinaða Þýskalandi.
Við fall Berlínarmúrsins gjör-
breyttist allt líf í borginni og leik-
húsið um leið. Leikhúslistamenn
þurftu að finna leiðir til að kljást
við þær stórfenglegu breytingar
sem samfélagið stóð frammi fyrir
og að mörgu leyti þurftu þeir að
hefja leit að nýju tungumáli sem
næði að tjá breytta heimsmynd. Í
þessari byltingu miðri stóðu þekkt-
ustu leikhús Berlínar, Schaubühne,
sem hafði orðið eitt virtasta leikhús
Evrópu undir stjórn Peters Stein,
og hið gamla leikhús Brechts Berl-
iner Ensemble, og áttu bæði í bar-
áttu við arf fortíðar, sem segja má
að hafi beinlínis verið að sliga þau.
Kreppan sem Berliner Ensemble
og Schaubühne áttu við að etja var
reyndar líka hluti þeirrar kreppu
sem almennt var ríkjandi í þýsku
leikhúsi á 9. og 10. áratugnum.
Gömlu leikstjórarnir sem bylt höfðu
leikhúsinu á 8. áratugnum þóttu
hafa glatað hugsjónum sínum og
nýjungagirni og þróast meira í átt
að innihaldslítilli sjálfsupphafningu.
Inn í þessa kreppu kom Frank
Castorf, kannski ekki beinlínis sem
frelsandi engill, fremur eins og hinn
tortímandi járnvörukaupmaður.
Leikhústungumál hans var annað
en menn höfðu séð fram að þessu,
háðskt og kaótískt. Hann blés á öll
dramatísk lögmál, allar hugmyndir
heilagleika hins sígilda texta, inn-
lifun leikarans, heilstæða persónu-
sköpun, framvindu og söguþráð. Og
svo fór að ákveðið var að ráða hann
yfir einu af mörgum leikhúsum
Berlínar, sem menn vissu ekki al-
veg hvað þeir áttu að gera við. Eftir
þrjú ár verða þau annaðhvort fræg
eða dauð var viðkvæði nefndarinnar
sem lagði það til að ráða Castorf og
félaga. Castorf stökk á tilboðið og
gekk skrefi lengra: annaðhvort
verður hér besta leikhús í heimi eða
við breytum því í sundlaug.
Og hvert er konseptið, spurðu
þýskir menningarvitar. Og Castorf
svaraði: Konseptið er ég.
Alþýðuleikhúsið:
Skriðdreki eða sundlaug
Volksbühne, eða Alþýðuleikhúsið,
hóf göngu sína í Berlín 1914 með
sýningu á verki eftir Björnstjerne
Björnson en seinna á þessu fyrsta
leikári var m.a. Fjalla-Eyvindur Jó-
hanns Sigurjónssonar settur þar á
svið.
Þegar Castorf tók við Volks-
bühne ríkti hálfgert millibilsástand
í Berlín. Austurþýska stjórnin var í
raun orðin valdalaus, en vesturþýsk
yfirvöld voru þó ekki enn tekin eig-
inlega við. Í Vestur-Berlín sluppu
ungir menn við herskyldu, þannig
að þangað flykktist ungt og sér í
lagi vinstrisinnað fólk, en mennta-
menn voru áberandi í austurhluta
borgarinnar. Við fall múrsins blönd-
uðust þessir hópar. Ungt fólk tók
sér bólfestu í niðurníddum húsum
miðsvæðis í austurhlutanum þar
sem róttæk neðanjarðarmenning
fór vaxandi þar til skriða samein-
ingar Þýskalands hvolfdist yfir
Berlín.
Frank Castorf lítur svo á að leik-
hús hans þjóni mjög ákveðnu póli-
tísku hlutverki. Þar telja menn
hlutverk leikhússins vera að sporna
gegn gegndarlausum hraða samein-
ingarinnar, sem í raun sé ekkert
annað en yfirtaka Vestur-Þýska-
lands á austurhlutanum í nafni auð-
valdshyggju. Leikhúsið tók því
strax þá afstöðu að gerast mál-
svarar þeirra sem týndust í flóði
sameiningar þýsku ríkjanna. Það
má því segja að í Volksbühne eigi
sér stað harður árekstur milli aust-
urs og vesturs, þar sem goðsagnir
og klisjur auðvaldsins eru rifnar
niður með kraftmiklum og áhrifa-
ríkum en ekki síður háðskum og
húmorsfullum hætti.
„Það geisar stríð í Austur-
Evrópu,“ segir Frank Castorf um
niðurníðslu, fólksflótta og sífellda
aukningu nýnasisma í þessum
hluta álfunnar. „Við stöndum
frammi fyrir gríðarlegum þjóð-
flutningum, en á meðan látum við
eins og við séum á Waldorf-
leikskóla. Ef við opnum ekki augun
og horfumst brátt í augu við þróun
A-Evrópu á það eftir að hefna sín:
Það er ekki einfaldlega hægt að
hrifsa virðingarstöðu stórveldis af
Rússum og skipta henni út fyrir
pepsídós.“ Og ástandið í Þýska-
landi telur hann ekki álitlegt. Ca-
storf gefur lítið fyrir lýðræði og
frelsi þegar hann sér unglinga og
börn leggjast í eiturlyf og öm-
urleika á hverri brautarstöð í borg-
um landsins. Þá er hann hlynntari
alræði. „Unglingabúðir á Krím-
skaga eru mér mun meira að skapi
en að sjá börnin farast í frelsi
vændisins.“
Gegn þessu ástandi teflir Ca-
storf fram sínum her af ljóðrænum
stríðsvélum, eins og hann kallar
leikara sína, sem leika eins og þeir
eigi lífið að leysa. Verk látinna og
lifandi meistara eru notuð sem
sprengiefni til að knýja kraft sýn-
inganna áfram. Verkin þjóna fyrst
og fremst því sem ætlunin er að
segja með sýningunni, þannig að
textinn verður samsuða af verki
skáldsins og þeim texta sem til
verður á æfingunum, enda hefur
Castorf oftar en ekki verið sakaður
um niðurrifsstarfsemi og nauðg-
anir á stórvirkjum leikbók-
menntanna.
Frank Castorf kom eins og jarð-
ýta inn í leikhúslíf hins sameinaða
Þýskalands. Þau fimmtán ár sem
hann hefur verið leikhússtjóri
Volksbühne hafa einkennst af mikl-
um sveiflum, en jafnframt fest Ca-
storf í sessi sem einhvern áhrifa-
mesta samtímaleikhúsmann
Evrópu. Uppgangur og áhrif
Volksbühne hafa verið slík að á síð-
ari helmingi tíunda áratugarins var
það að mörgu leyti eina leikhúsið í
Berlín sem vert var að heimsækja.
Alþýðuleikhúsi Castorfs hefur
verið líkt við skriðdreka, jafnvel
brotajárnshaug, þar sem Castorf
höndlar með sína tegund af járn-
vöru. Sýningar Castorfs einkenn-
ast af miklum kaótískum og anark-
ískum krafti, dágóðum skammti af
hæðni, en um leið sannfæringu um
að leikhúsið geti haft áhrif og þeg-
ar best tekst til eru sýningar hans
engu líkar.
Frank Castorf:
Járnvörukaupmaður
Frank Castorf Castorf ólst upp í eft-
irlitssamfélagi A-Þýskalands, þar
sem hann var fljótt litinn hornauga.
Frank Castorf er án efa einn af
áhrifamestu leikstjórum og leik-
hússtjórum Evrópu um þessar
mundir. Sýningar hans hafa bæði
heillað og hneykslað en láta
sjaldnast áhorfendur sína
ósnortna. Endstation Amerika
verður sýnt í Borgarleikhúsinu í
kvöld en verkið hefur hlotið mikið
umtal. Hér er afar sérstakur ferill
Castorfs rifjaður upp.
» Stasi-skýrslurnar um Castorf frá þessum
tíma eru stórskemmtileg lesning og sýna
örvæntingarfulla leit yfirvalda að ástæðu til að
útiloka hann, en án árangurs. Árin í Anklam
eita honum visst næði til að safna til sín traustum
hópi samstarfsmanna, sem sumir starfa með
honum enn í dag, og umfram allt svigrúm til
að þróa fagurfræði og tungumál sýninga sinna.
Endstation America „Frank Castorf kom eins og jarðýta inn í leikhúslíf
hins sameinaða Þýskalands. Þau fimmtán ár sem hann hefur verið leik-
hússtjóri Volksbühne hafa einkennst af miklum sveiflum, en jafnframt fest
Castorf í sessi sem einhvern áhrifamesta samtímaleikhúsmann Evrópu.“
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. OKTÓBER 2007 3