Lesbók Morgunblaðsins - 27.10.2007, Síða 12

Eftir Aðalstein Ingólfsson
adalsteinn@honnunarsafn.is
N
ú þegar nokkur málverk eftir
Magnús heitinn Kjartansson
hafa verið leyst úr prísund
sinni á Álafossi og færð til
sýningar í Grafarvogskirkju,
þá læðist að manni næsta
undarleg tilhugsun, nefnilega að sérkennilegt
og viðkvæmt dómsmálið sem heimtur þeirra
höfðu í för með sér og upprunalegar orsakir
þess, fólskuleg árás ofstopamanns í prestastétt
á listamanninn á vinnustofu hans fyrir nokkr-
um árum, séu eðlilegur viðauki við þessi verk,
eða eins konar lyktir þeirra, merkingarlega séð.
Verkin sem hér um ræðir eru nefnilega enda-
hnútur á áralöngu rannsóknarferli, þar sem
listamaðurinn velti fyrir sér nærveru og fjar-
veru hins andlega í nútímalegu samfélagi, en
hluti af því ferli eru myndir í bernskum stíl af
pokaprestum í gervi falsspámanna eða
skemmtikrafta.
Magnús þoldi hvorki lognmollu né þegjandi
samþykki, hvort sem er í samskiptum við annað
fólk eða á myndlistarsviðinu. Í samræðum gat
hann verið bæði hornóttur og beinskeyttur,
einkum ef stórt var spurt – honum fannst
tímasóun að hugsa smátt – og gat þá komið
óþægilega við kaunin á viðmælendum sínum, en
þó oftast nær af fyllstu kurteisi. Það var líka
ljóst af tali Magnúsar að hann hafði ímigust á
þægilegri myndlist. Myndir áttu að vera ögr-
andi og fjalla um það sem máli skipti, tilvist
manns og heims, jafnvel þannig að áhorfandinn
kveinkaði sér undan þeim. Það sem ég er að
reyna að segja er að það er einhvern veginn við
hæfi að persóna Magnúsar og fimmtán ára
gömul myndverk hans skuli enn megna að
hreyfa við fólki, jafnvel koma því úr jafnvægi.
Aftur til Feneyja
Ég held að engum sem sáu þessar myndir
Magnúsar í fyrsta sinn á sýningu á Kjarvals-
stöðum í janúar 1994 hafi liðið þær úr minni.
Enn tala viðmælendur mínir um þessa sýningu
sem einn af merkustu listviðburðum tíunda ára-
tugarins hér á landi. Helsta undrunarefnið var
auðvitað að listamaðurinn, skilgetið afsprengi
módernískrar formhyggju sem útilokað hafði
allt sem hét frásögn eða táknhyggja, virtist
endurfæddur sem endurreisnarmálari frá Fen-
eyjum, brjótandi til mergjar hinstu rök mann-
legrar tilveru í heimatilbúnum launsögnum,
allegoríum.
Það sem meira var: ekkert virtist Magnúsi
eiginlegra en að fjalla með þessum hætti um
eðli og kraftbirtingu hins andlega, einsemd og
firringu nútímamannsins og líkamningu þján-
ingarinnar. En þótt harmrænn undirtónn þess-
ara verka og formgerð þeirra, risastór og
raunsæisleg andlit og líkamspartar, virtust
býsna frábrugðin því sem menn áttu að venjast
frá hendi Magnúsar – flestir voru sjálfsagt með
í huga gömul samklipp hans eða lágmyndir af
borðbúnaði – hefðu kunnugir eflaust getað séð
þessa þróun fyrir.
Því ef grannt er skoðað er nánast öll mynd-
list Magnúsar eftirgrennslan eftir einhvers
konar sannleik handan hins hversdagslega,
andlegri fullvissu. Sennilega eru ekki margir
sem vita að fyrstu marktæku myndverk Magn-
úsar, gerð þegar hann var piltungur, voru í
anda ljósmyndalegs súrrealisma, með fyrir-
heitum sínum um veruleika utan og ofan við
daglegt líf. Og þá má einnig nefna að þegar
Magnús undirgekkst formhyggju módernism-
ans við upphaf 8. áratugarins valdi hann sér til
úrvinnslu líkingaleg eða emblematísk form, ein-
faldar, samhverfar einingar sem vísuðu út fyrir
sig, til einhvers handan flatarins, fremur en til
annars sem var að gerast í myndinni. Löng hefð
er fyrir því bæði í sjónlistum og kvikmyndum
að nota slíkar einingar sem eins konar sam-
nefnara fyrir eitthvað sem nefna mætti æðri til-
vist.
Upphafning óreiðunnar
Síðan fór í hönd tímabil í myndlist Magnúsar
sem virðist á skjön við það sem hér hefur verið
sagt. Ungæðisleg og sennilega ómeðvituð eftir-
grennslan eftir algildum viðmiðum handan hins
hlutlæga veruleika vék fyrir upphafningu
sjálfrar óreiðunnar. Verk hans urðu vettvangur
þar sem allt gat gerst, ýmiss konar afgangar og
úrgangur hrannast þar upp og kallast á með
ýmsum hætti.
Sjálfsagt má skrifa eitthvað af hráum sköp-
unarkrafti og ágengni þessara verka á óreiðuna
og rótleysið í lífi listamannsins á níunda ára-
tugnum. Eftir á að hyggja er samt áberandi hve
spurul þessi óþægilegu verk eru, ekki einasta
um mörkin milli hins listræna og ólistræna,
heldur um ytri mörk skynjunar og sköpunar.
Hvar endar vitund okkar og hvar tekur við ab-
sólút veruleiki, það sem á tilvist í sjálfu sér?
Hér er engu líkara en Magnús gefi sig á vald
glundroðanum til að grennslast fyrir um and-
hverfu hans.
Þessi aðferðafræði fékk á sig tilvistarlegt
yfirbragð þegar Magnús gerðist sjálfur hluti af
glundroðanum, m.a. með því að velta sér nakinn
á ljósnæmu plasti sem hann síðan framkallaði á
stórar pappírsarkir og notaði sem myndgrunn.
Í þessum myndum birtist listamaðurinn eins og
kumlbúi á röntgenmynd, við það að leysast upp
og verða að dufti.
Það er trúa mín að í þessum tilvistarlegu
pælingum Magnúsar sé að finna kím sýningar-
innar 1994. Til dæmis er það hans eigin líkami
sem birtist í myndum sem snúast um pínu
Krists, og ýmsar formyndir og skissur sýna
fram á að hann prófaði á sjálfum sér ýmsar
uppstillingar og svipbrigði sem koma fyrir í
stærri myndunum.
Ég hef líka grun um að aðstæður í íslensku
myndlistarlífi hafi auðveldað Magnúsi að mála
þessar myndir. Við upphaf tíunda áratugarins
mátti æ oftar merkja af tali hans að hann taldi
sig hafa einangrast í myndlistarlífinu, hann
væri orðinn einfari sem ætti fátt sammerkt með
starfsbræðrum sínum. Þetta var ekki helber
sjálfsvorkunn; staðreyndin er sú að Magnús og
nokkrir aðrir listamenn, t.d. Sigurður Örlygs-
son, Ómar Skúlason, Örn Þorsteinsson, Eyjólf-
ur Einarsson og Hallsteinn Sigurðsson, stóðu
að mestu leyti utan við helstu hræringar í ís-
lenskri myndlist á árunum 1970-90, fyrst og
fremst vegna þess að þeir vildu halda áfram að
þróa myndlistina á forsendum módernismans,
en ekki ganga á hönd konseptlist eða annarri
róttækri myndlist.
Við þetta má segja að þeir hafi dottið út úr
myndlistarumræðunni um margra ára skeið.
Magnúsi þótti þetta ástand vissulega önugt, en
um leið er engu líkara en að það hafi orðið hon-
um hvati til að fara út á ystu nöf myndlistar-
legrar og heimspekilegrar sannfæringar sinn-
ar. Eða eins og söngvaskáldið söng: When you
ain’t got nothing, you got nothing to lose. Er
það svo ímyndun mín, eða er vott af samkennd
að finna í myndum Magnúsar af píslarvætti
Jesú?
Um hjálpræðið
Í stórum dráttum má segja að umræddar
myndir Magnúsar séu hugleiðingar um tvö
grundvallarfyrirbæri, veru og neind, þau tvö öfl
í vitundinni og tímanum sem gera okkur kleift
að samræma hugmyndirnar um æðri tilvist og
veruleika duftsins, það er hinnar holdlegu upp-
lausnar.
Allar eru myndirnar í formi retórískra
spurninga fremur en staðhæfinga um kosti eða
ókosti kristindómsins. Veigamest er sennilega
spurningin um það hvort boðskapur Krists sé
manninum það hjálpræði sem honum hefur ver-
ið lofað. Nær tilhugsunin um eilíft líf nokkurn
tímann að sætta okkur við þjáningu, dauða og
upplausn holdsins? Hvers konar fyrirbæri er
svo bænin, er hún eintal sálar út í ljósvakann,
skilaboð upp á von og óvon eins og SMS eða
tæki til tjáskipta við æðri öfl? Spurningin er
meðal annars í formi krossmarks sem hangir
neðan í símalínu og meðfylgjandi símtóli. Var
einhver að segja: Við erum hér, hvar ert þú?
Þegar öllu er á botninn hvolft er niðurstaða
listamannsins sennilega sú að okkur sé ekki við-
bjargandi. Svo mikil er einsemd, umkomuleysi
og sálarkröm þess fólks sem birtist í myndum
hans. Okkur er einfaldlega uppálagt að mæta
örlögum okkar með tilhlýðilegri reisn, án þess
að gera okkur vonir um íhlutun æðri afla.
Veruleiki duftsins
Hjálpræði? Nær tilhugsunin um eilíft líf nokkurn tímann að sætta okkur við þjáningu, dauða
og upplausn holdsins? Er boðskapur Krists það hjálpræði sem manninum hefur verið lofað?
Á sunnudaginn var opnuð sýning á málverk-
um eftir Magnús Kjartansson myndlistar-
mann í Grafarvogskirkju. Verkin hafa verið í
eins konar prísund í vinnustofu hans í Álafoss-
húsinu um langan tíma og sjást því í fyrsta
sinn á opinberum vettvangi nú. Hér er fjallað
um list Magnúsar og þessi verk sem mörkuðu
endalokin á áralöngu rannsóknarferli, þar
sem listamaðurinn velti fyrir sér nærveru og
fjarveru hins andlega í nútímalegu samfélagi.
Höfundur er listfræðingur.
»Ungæðisleg og sennilega
ómeðvituð eftirgrennslan
eftir algildum viðmiðum hand-
an hins hlutlæga veruleika vék
fyrir upphafningu sjálfrar
óreiðunnar. Verk hans urðu
vettvangur þar sem allt gat
gerst, ýmiss konar afgangar og
úrgangur hrannast þar upp og
kallast á með ýmsum hætti.
Morgunblaðið/EggertRetórískar spurningar Myndirnar fjalla um kosti og ókosti kristindómsins.
12 LAUGARDAGUR 27. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók