Lesbók Morgunblaðsins - 24.11.2007, Blaðsíða 12

Maó Warhols Kona skoðar myndir Andy Warhols af Maó Zedong á sýningu í Singapore 18. nóvember. Og enn er hann uppspretta umræðu.
Eftir Ólaf Teit Guðnason
oliteitur@gmail.com
B
ókin Maó – sagan
sem aldrei var
sögð hefur verið
býsna umdeild
frá því hún kom
út fyrir liðlega
tveimur árum
og viðbúið að
svipað yrði upp á teningnum hér á
landi þegar hún kæmi út á íslensku.
Sverrir Jakobsson fór ákaflega hörð-
um orðum um bókina í opnugrein hér
í Lesbók á dögunum. Að sumu leyti
er dálítið broslegt hve hart hann
gengur fram í gagnrýni sinni, svo
sem þegar hann lætur kné fylgja
kviði undir lokin með því að vara þá
sem enn kynnu að hafa snefil af
áhuga á bókinni við því að „skemmti-
gildi ritsins fyrir almenning [sé] tak-
markað“. Verra er hins vegar að
hann fer víða með staðlausa stafi. Svo
augljósar hefðu rangfærslurnar átt
að vera hverjum sanngjörnum manni
að nærtækt virðist að álykta að
Sverrir hafi ekki fyrst og fremst ver-
ið knúinn áfram af einlægum, fræði-
legum áhuga.
Uppleggið: Vitaómerkilegt rit
Sverrir segir framarlega í grein
sinni: „Miðað við þá kynningu sem
bókin hefur fengið víða á Vest-
urlöndum hefði mátt búast við
grundvallarnýjungum í bókinni sem
byggðar væru á viðamiklum rann-
sóknum.“ Í orðunum liggur að sú sé
ekki raunin. Sverrir hnykkir á því
með athugasemd um að formið á
bókinni („hefðbundin frásagnar- og
atburðasaga sem rakin er í tímaröð“)
henti ekki vel til að setja fram fræði-
legar nýjungar. Það sem „kalla
mætti nýjungar“ sé þess eðlis að höf-
undar leitist við að „endurtúlka ein-
staka atburði, oftast nær með vísun í
viðtöl sem þau hafi tekið og eru heim-
ildarmennirnir þá iðulega nafn-
lausir“. Lesendum er bent á orðalag-
ið „hafi tekið“, en með því er gefið í
skyn að höfundar bókarinnar hafi
hreinlega búið heimildarmenn sína
til.
Það er aldeilis fráleitt að halda því
fram að í bókinni sé ekki að finna nýj-
ungar byggðar á viðamiklum rann-
sóknum. Meira að segja stjórnmála-
fræðingurinn Andrew Nathan, sem
hefur gagnrýnt bókina hvað harka-
legast, tekur ekki svo djúpt í árinni í
bókardómi sínum í London Review
of Books, sem Sverri Jakobssyni
þykir þó svo áreiðanlegur að öðru
leyti að hann vitnar í hann þrisvar
sinnum máli sínu til stuðnings.
Nathan segir í dómi sínum að höf-
undarnir, Jung Chang og Jon Hal-
liday, hafi ráðist í hreint ótrúlega
rannsóknarvinnu með viðtölum við á
fjórða hundrað einstaklinga sem
höfðu tengsl við Maó eða kynni af
honum. Enginn hafi heldur sótt eins
mikinn efnivið og þau í ævisögur
kínverskra samstarfsmanna Maós
og fórnarlamba hans, sem skrifaðar
hafa verið á kínversku. Þá hafi þau
aflað upplýsinga á skjalasöfnum í
Rússlandi, Albaníu, Búlgaríu og víð-
ar sem aðrir fræðimenn hafi sér vit-
anlega ekki notað fyrr. Með þessum
rannsóknum hafi höfundarnir kom-
ist að niðurstöðum sem feli í sér
„stórtíðindi fyrir sagnfræðinga“
reynist þær réttar. Og öfugt við
Sverri gengur hann ekki út frá því
að þær séu rangar, enda væri það
fáránlegt. Hins vegar finnur hann
að því að „margar uppgötvanir“ höf-
undanna sé erfitt að sannreyna og
„sumar“ eigi beinlínis ekki við rök
að styðjast.
Nathan hefur dregið sumt í bók-
ardómi sínum í London Review of
Books til baka eftir að Chang og Hal-
liday svöruðu honum á sama vett-
vangi, eins og Sverri er væntanlega
kunnugt. Hér er hins vegar fyrst og
fremst vakin athygli á því að Sverrir
fellir miklu harðari dóm um bókina
en þessi heimildarmaður hans og
hefur reyndar bókstaflega ekkert
gott um hana að segja.
Nafnlausir heimildarmenn
Það væri sök sér að einblína á galla
bókarinnar ef rétt væri farið með. En
það gerir Sverrir ekki. Til dæmis er
það alrangt sem hann heldur fram að
flest af því sem telja megi nýmæli í
bókinni sé byggt á viðtölum við nafn-
lausa heimildarmenn.
Við þá gagnrýni hans er þó fleira
að athuga. Því að auðvitað er nokkuð
um að nöfn heimildarmanna séu ekki
gefin upp í bókinni. Það gefur auga-
leið. Hvað skyldi Andrew Nathan
segja um það atriði í bókardóminum
góða sem Sverrir studdist sjálfur við?
Nathan segir: „Vitaskuld styðjast
viðurkennd fræðileg skrif um Kína
oft við nafnlausa heimildarmenn og
óútgefin handrit. Hjá því verður ekki
komist vegna leyndarinnar sem kín-
versk stjórnvöld hafa séð til að ríki
um sögu sína og starfsemi. Ég hef
sjálfur byggt rannsóknir á slíkum
heimildum.“
Það sem Nathan finnst gagn-
rýnivert er aðeins að höfundarnir gefi
ekki nægilega góðar upplýsingar um
hvernig þeir höfðu uppi á viðmæl-
endum sínum, hvernig viðtölin voru
tekin, hvers vegna viðmælendurnir
kusu að tjá sig og svo framvegis.
Sverrir tekur undir þessa gagnrýni
og leggur á hana þunga áherslu –
sem verður enn þyngri fyrir þá sök
að hann fullyrðir ranglega að nær
eingöngu sé byggt á nafnlausum
heimildarmönnum um allt sem tíð-
indum sætir í bókinni – en hins vegar
lætur hann alveg hjá líða að við-
urkenna og minna lesendur á, eins og
Andrew Nathan gerir réttilega, að
auðvitað er fyrirfram vitað og borð-
leggjandi að margir viðmælendur í
Kína vilja ekki láta nafn síns getið.
Þess má geta að Jung Chang
sagði í viðtali við Viðskiptablaðið í
haust að stjórnvöld í Kína hefðu ráð-
ið sumum viðmælendum hennar ein-
dregið frá því að tala við hana. Engu
að síður hefðu margir viljað tjá sig,
sumir þó með því skilyrði að þeim
yrðu ekki eignuð einstök ummæli
þótt nafn þeirra mætti koma fram í
lista yfir viðmælendur sem birtur er
aftast í bókinni. Þá hefur Chang
greint frá því að flest viðtölin hafi
verið hljóðrituð. Þeir sem gruna höf-
undana um græsku ættu því að geta
huggað sig við að upptökurnar verði
hugsanlega gerðar aðgengilegar í
fyllingu tímans.
Nær að glugga í bókina
Mörg dæmi mætti taka af ósann-
gjörnum málflutningi í grein Sverris.
Hann nefnir til dæmis að meðal rót-
tækari fullyrðinga höfunda sé að
gangan langa hafi hafist vegna þess
að Chiang Kai-shek hafi leyft göngu-
Maó – sagan sem sumir
Sverrir Jakobsson fór víða með
staðlausa stafi í gagnrýni sinni á
ævisögu Maós eftir Jung Chang og
Jon Halliday í Lesbók fyrir
skömmu, að mati greinarhöf-
undar. „Svo augljósar hefðu rang-
færslurnar átt að vera hverjum
sanngjörnum manni að nærtækt
virðist að álykta að Sverrir hafi
ekki fyrst og fremst verið knúinn
áfram af einlægum, fræðilegum
áhuga.“
»Rétt er að vekja athygli á því að þótt sumir hafi
gagnrýnt bók þeirra Chang og Hallidays harka-
lega hafa margir fræðimenn hrósað henni, til dæmis
Michael Yahuda við London School of Economics,
Richard Baum við Kaliforníuháskóla, Perry Link við
Princeton-háskóla og Stuart Schram, sem um ára-
tugaskeið hefur verið einn helsti sérfræðingur Vest-
urlanda um Maó, svo að fáeinir séu nefndir.
12 LAUGARDAGUR 24. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók