Lesbók Morgunblaðsins - 24.11.2007, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. NÓVEMBER 2007 3
Tvær frábærar!
holar@simnet.is
Ótrúlega fyndin
og kemur öllum í gott skap
Bráðsmellin og reynir
á hugmyndaflugið
M
bl
92
62
42
Eftir Einar Fal Ingólfsson
efi@mbl.is
L
engi var hlegið að
þeirri hugmynd að
skrifa ævisögu Þór-
bergs því hann væri
búinn að skrifa hana
svo vel og rækilega
sjálfur að það væri fáranlegt að ætla
að skrifa það upp aftur, með ófull-
komnari meðulum og miklu minni
stílþrótti. En mér fannst það tilraun-
arinnar virði,“ segir Pétur Gunn-
arsson þegar við ræðum þessa
splunkunýju bók hans, Í fátækra-
landi – Þroskasaga Þórbergs Þórð-
arsonar. Hann bætir við: „Ýmislegt
ber á milli og svo líður tíminn. Við
sjáum og skynjum margt öðruvísi í
dag.“
– Er ekki líklegt að þetta verk
muni breyta hugmyndum margra
um manninn Þórberg?
„Þórbergur er mjög sérkenni-
legur í íslenskri bókmenntaflóru.
Hann skrifar þessar mjög opinskáu
ævisögur, eins og Bréf til Láru, Ís-
lenskan aðal og Ofvitann, og seinna
Suðursveitarbækurnar. Hann er sá
höfundur íslenskur sem einna lengst
hefur gengið í að opinbera ævi sína.
Þess vegna kann að koma á óvart við
lestur á dagbókunum, sendibréfum
og öðru óbirtu efni, að það birtist
svolítið annar Þórbergur. Að því
leyti gæti þessi skoðun mín á honum
hugsanlega komið á óvart. Það er
eins og þegar maður horfir á fjallið
hinumegin frá; það lítur öðruvísi út.“
– Lesendur vilja iðulega trúa
sjálfsævisögum en auðvitað ber að
taka þeim með fyrirvara.
„Þótt höfundurinn segi „ég“ og
standi mjög nærri sjálfum sér, eins
og í Fjallkirkju Gunnars, Í leit að
glötuðum tíma eftir Proust, og á
vissan hátt líka í bókum Þórbergs,
þá er þetta samt ekki hin raunveru-
lega persóna. Það er pínulítil hliðr-
un. Í Suðursveitarbókunum sviðset-
ur hann hluti og býr í haginn til að
hámarka áhrifin. Til dæmis má
nefna skútustrandið sem hann lætur
bera upp á sama tíma og brúðkaup
foreldranna, það bar ekki upp á
sama tíma – en það er svo flott!
Margir feila sig á þessu með Þór-
berg, vegna þess að hans aðferð er
að ganga mjög fram með stað-
reyndum, dagsetningum og hárná-
kvæmum lýsingum á veðurfari. En
hann segir opinskátt í minning-
argrein um séra Árna Þórarinsson
að þetta sé á vissan hátt „trix“, til að
blekkja lesandann til fylgilags. Þeg-
ar búið sé að hæla lesandann niður
með staðreyndum, þá geti höfund-
urinn farið á flug. Þórbergur er
miklu brögðóttari höfundur en
menn vilja vera láta. Hann segir líka
í fyrrnefndri minningargrein að ein-
kenni snillingsins sé að hann trúi
jafnvel því sem hann veit að er lygi.
Hámarkið er að geta blekkt sjálfan
sig til fylgilags. Þá er skáldskap-
urinn líka orðinn að veruleika í sjálf-
um sér.“
Leiðinlegar og skemmtilegar
– Þetta er meðvitað stílbragð.
„Eins og allir góðir höfundar þá
svífst hann einskis!
Stundum hefur Þórbergur verið
afsakandi gagnvart þessu, eins og
með framhjágönguna í Íslenskum
aðli. Hún átti sér ekki stað í raun og
veru, hann hitti elskuna sína í Hrúta-
firðinum. Það er vottað og staðfest í
dagbókunum. Hann er hálfskömm-
ustulegur gagnvart þessu og skrifar
litla nótu í hlutaðeigandi dagbók, að
hún hafi ekki verið honum handbær
þegar hann skrifaði Íslenskan aðal,
hún hafi verið í láni og þess vegna
fari hann rangt með staðreyndir.
En í raun og veru aðhyllist hann
skoðun Oscars Wilde: Það eru til
tvenns konar bækur, leiðinlegar og
skemmtilegar.“
– Þú hefur legið í dagbókum Þór-
bergs og pappírum. Var hann með-
vitaður um að menn myndu rann-
saka dagbækurnar?
„Já. Hann varðveitir dagbæk-
urnar vandlega, en fargar samt sum-
um. Og hann réðst í þá rosalegu
handavinnu að stroka Sólu [Sólrúnu
Jónsdóttur, barnsmóður sína] út úr
öllum dagbókarfærslum áranna 1918
til 1931. Það er ekkert smáræði, heil
13 ár. Nú færir hann dagbækurnar
alltaf með bleki þannig að það hefur
ekki verið lítil vinna að stroka þetta
út. En hann gerir það svo nost-
ursamlega að það er með harm-
kvælum, með stækkunargleri og
sterku ljósi að maður getur grillt í
stafinn S og einhverja tímasetningu.
Hann gerir ráð fyrir því að seinni
tíma menn muni hnýsast í þessar
dagbækur og af einhverjum ástæð-
um vill hann draga fjöður yfir þetta.“
Þessir tveir bera af
Þegar ég spyr Pétur hvort hann hafi
lengi haft dálæti á Þórbergi kemur
hik á hann.
„Ég verð að viðurkenna að á ung-
lingsárunum og vel fram eftir þá var
Þórbergur mjög í skugganum af
Halldóri Laxness, og kannski fleiri
höfundum. Þó man ég að eitt hjá
Þórbergi snerti mig strax; vett-
vangur sagna Halldórs var alltaf
sveitin og þorpið en í Íslenskum aðli
og sérstaklega Ofvitanum gerir Þór-
bergur borgina að sögusviði.
Hann flyst til Reykjavíkur þegar
hann er á 18. ári og Reykjavík verð-
ur heimkynni hans í miklu bók-
staflegri merkingu en orðið gefur til
kynna. Hann er svo vegalaus, hann
býr inni á öðrum, stöðugt á flótta
undan húsaleiguskuldum og vett-
vangur hans er gatan. Hann gengur
og gengur og gengur og gengur, aft-
urábak og áfram þessar götur sem
Reykjavík var þá.
Þetta höfðaði strax til mín, það var
svo lítið um Reykjavík í bókmennt-
unum.
Síðan leið tíminn og ég fór að
hugsa um allt annað en þegar ég
ranka við mér næst hafa þau undur
gerst að heildarútgáfa á verkum
Þórbergs er komin út. Þetta var árið
1976. Þvílík veisla! Það var ekki fyrr
en þá sem ég uppgötvaði Sálminn
um blómið. Og uppgötvaði hvílík
snilld hann var.
Í kjölfarið komu merkilegar bæk-
ur sem Helgi M. Sigurðsson ann-
aðist útgáfu á: Ljóri sálar minnar og
Mitt rómantíska æði, allt óbirt efni,
sem varpaði nýju ljósi á Þórberg,
sýndi margræðari karakter og flókn-
ari aðstæður. Síðan gerðist það á
aldarafmæli Þórbergs árið 1989 að
við í Félagi áhugamanna um bók-
menntir settum saman heilmikla
dagskrá um skáldið. Ég var þar með
erindi um Þórberg og skáldsöguna
og gerði nokkuð kerfisbundnar at-
huganir á sambandi þeirra Halldórs.
Þá var ég líka genginn í björgin og
má segja að ég hafi varla sleppt
hendinni af Þórbergi síðan.“
– Þú talar um Halldór og Þórberg
sem snillinga 20. aldarinnar.
„Fyrir mér er enginn vafi á því.
Þessir tveir höfundar bera al-
gjörlega af í íslenskum lausamáls-
bókmenntum á 20. öld.“
Trúður og hirðfífl
– Sumir hafa viljað setja Þórberg í
gervi trúðsins. Hvað segir þú um
það?
„Málið er flókið. Annarsvegar er
hann gríðarlega agaður verkamaður,
hreinræktaður atvinnurithöfundur
sem fer aldrei út af sporinu í vinnu-
brögðum.
Svo er hitt, í hvaða gervi hann
kemur fram út á við. Innst inni er
hann vísast sveitamaður í bestu
merkingu þess orðs, og ég held í sinn
hóp mjög eðlilegur og lítið tilgerð-
arlegur, en náttúrlega húmoristi og
ólíkindatól. En það kann að vera að
þegar hann fór að koma fram, fyrir
fjölmiðlamenn og á opinberum vett-
vangi, þá hafi hann kosið trúðs-
gervið. Hvort sem það hefur verið
vörn eða eitthvað annað, þá hefur
það í og með unnið gegn honum.
Meira að segja útgefandi hans,
Ragnar í Smára, hefur þessi orð um
hann í sendibréfi til Matthíasar Jo-
hannessen, að innst inn sé Þórberg-
ur trúður og hirðfífl. Hann hefur
ekki passað nógu vel upp á ímynd-
ina! Andstætt Halldóri sem aldrei
datt út úr rullunni.
En það verður líka að hafa í huga
það sem Þórbergur segir á einum
stað í óbirtu ævisöguhandriti, að
hann sé svo mikið fyrir hasarinn,
sensasjónina. Þetta draugatal og
skrímslatal og fleira misjafnlega
skemmtilegt er ein aðferð til að hafa
fjör! En húmoristinn glottir alltaf á
bakvið.“
– Það kemur vel fram í bókinni
hvernig Þórbergur grípur í nýjar
hugmyndir, eins og guðspeki og
esperantó.
„Það er karaktereinkenni á Þór-
bergi að hann gefur sig allan á vald
því sem hann hefur áhuga á hverju
sinni. Í endurfæðingakrónikunni
sem hann skrifaði 1939 skiptir hann
ævi sinni upp í nokkur skeið. Ólíkt
okkur flestum, sem venjulega dett-
um inn og fljótlega aftur út úr okkar
dillum, hefur Þórbergur ótrúlegt út-
hald í sínum áhugamálum. Þegar
hann til að mynda endurfæðist til ís-
lenskra fræða þá gerir hann ekkert
annað í fjögur, fimm ár en að lesa ís-
lensk fræði, hugsar um lítið annað.
Þegar hann frelsast síðan til esper-
antó keyrir um þverbak. Hann er
vakinn og sofinn í allt að 20 tíma á
sólarhring, meira að segja á klósett-
inu, að lesa esperantó.
Síðasta endurfæðingin er 1933, þá
endurfæðist hann til ritstarfa og sú
endurfæðing endist honum ævina út.
En það er ekki eins og eitt áhugamál
hafi leyst annað af hólmi, hann held-
ur öllum þessum boltum á lofti þótt
fókusinn sé á eitt í einu. Þetta sam-
þættist allt í honum.
Aftur á móti flokkar hann sósíal-
ismann ekki sem endurfæðingu, fyr-
ir honum er hann skynsamleg nið-
urstaða um hvernig
samfélagsháttum mannanna sé best
fyrir komið. Og hann ver þá afstöðu í
líf og blóð. Sovétríkjunum og Stal-
ínismanum tók hann því miður á
nafnvirði og er ekki ofsögum sagt af
glámskyggni hans í þeim efnum.“
– Lesendur munu eflaust undrast
fjölskrúðug kvennamál Þórbergs.
„Já, margt við Þórberg kemur á
óvart við lestur á dagbókunum. Mér
kom mest á óvart hvað hann var of-
boðslega félagslyndur. Ég hafði
ímyndað mér hann skrifandi á sínu
kamesi og lítandi af og til í Unuhús,
en ég held að ekki hafi liðið kvöld svo
áratugum skipti, að Þórbergur hafi
ekki farið í heimsóknir. Þá hittir
hann ævinlega fólk á rölti sínu um
bæinn og tekur það tali, fylgir því
heim að dyrum og inn eða sest með
því á kaffihús. Ég held það megi full-
yrða að Þórbergur hafi að jafnaði
umgengist tíu til tuttugu manns á
hverjum degi. Og þar voru konur í
ríkum mæli. Hann var heilmikill
stelpustrákur. Og þótt hann segi þá
glannalegu setningu í Stóra handrit-
inu að hann hafi bara kynferðislegt
gaman af konum, það sé svo lítið vit í
þeim, þá skýtur það skökku við veru-
leikann, hann á vinkonur, sem hann
er í miklu andlegu – og stundum lík-
amlegu – sambandi við.“
Hitti Sólu í einrúmi
– Samband hans við Sólu er sér-
kennilegt og hann vill ekkert vita af
dóttur sinni.
„Hluti af því gæti verið að karl-
menn á þessum tíma voru ekki mikið
orðaðir við börn. Og það voru fleiri
en Þórbergur sem áttu börn í lausa-
leik sem þeir höfðu engin afskipti af.
Meira að segja rithöfundar. En það
er rétt að Sóla er alveg sér á parti.
Aðrar vinkonur, eins og Kristín,
Gunnþórunn, Guðný, Ágústa, Fríða
og hvað þær heita allar saman, ve-
fast saman við þetta geysilega
skemmtilega félagslíf í Unuhúsi og
Mjólkurfélagi heilagra. Sólu aftur á
móti hittir hann í einrúmi.“
Vinnuaðferð Péturs í bókinni Í fá-
tækralandi er forvitnileg. Unnið er
úr umfangsmiklum heimildum en
hann skrifar verkið sem skáldsagna-
höfundur; skýtur inn leikþáttum og
uppdiktar samtöl, flakkar á milli
tíma Þórbergs og núsins.
„Það má segja að bókin sé bast-
arður,“ segir Pétur. „Hún er á mær-
um skáldskapar og fræða. Ég reyni
að endurskapa þessa þroskasögu
með aðferðum skáldsagnahöfund-
arins. Ég styðst ríkulega við heim-
ildir og jafnvel þar sem ég leysi land-
festar og fer út í skáldskap byggir
það í flestum tilvikum á veruleika.
Sumt af þessu er Þórbergur búinn
að segja sjálfur og þá finnst mér
gaman að hliðra ögn til sjónarhorn-
inu. Atburðirnir lifna á ný frá nýjum
vinkli. Og í stað þess að gæta mín á
að stíga ekki út fyrir sögusviðið geri
ég það meðvitað, líkt og í Skáldsögu
Íslands. Í samanburðinum býr sköp-
unin.“
Á mærum skáldskapar og fræða
Morgunblaðið/Einar Falur
Horfði á fjallið „Þórbergur er miklu brögðóttari höfundur en menn vilja
vera láta,“ segir Pétur Gunnarsson; hann beitti trixum á lesandann.
Þórbergur Þórðarson er óumdeil-
anlega einn af helstu rithöfundum
þjóðarinnar. Í mörgum kunnustu
verkunum er hann sjálfur fyrir
miðju og bækurnar hafa verið lesn-
ar sem sjálfsævisögur. Pétur Gunn-
arsson hefur af miklum hagleik
skrifað fyrra bindi þroskasögu Þór-
bergs og þar kemur sitthvað for-
vitnilegt í ljós. Blaðamaður ræddi
við Pétur um verkið og rannsóknir
hans.