Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.2007, Blaðsíða 2

2 SATURDAY 22. DECEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Eystein Björnsson
eystb@ ismennt.is
Við tæra lind
undir bláu fjalli
sast þú á morgni lífsins
og straukst minn óþjálasta lokk
(Mater dolorosa: Jóh. úr Kötlum)
!
Það er gaman til þess að vita
að líflegar og frjóar umræður
skuli hafa skapast svona rétt
fyrir jólin um bók bókanna,
eðli guðdómsins, kristilegt sið-
gæði, hvort ein trúarbrögð séu
öðrum fremri og hvort menn
geti ekki verið góðar mann-
eskjur þótt trúlausir séu. Ný Biblíuþýð-
ing hefur vakið upp snörp viðbrögð
sem varpa ljósi á ýmsa þætti hinnar
merku bókar. Nú er það svo að sann-
leikurinn er ekki í bókum, hversu góðar
sem þær eru, ekki einu sinni í bók bók-
anna, Biblíunni. Við sem höfum orðið
vitni að hruni kenninganna á öldinni
sem leið vitum hve skammt kennisetn-
ingarnar ná og hve undraskjótt fagrar
hugsjónir geta snúist í andhverfu sína.
Hvar er guð? spurði barnið í kirkjunni.
Móðirin þrýsti hönd þess og leit það
ástúðlegum augum. Fáum við nokkurn
tíma betra svar við þessari spurningu
allra spurninga? Því hvar er mildina,
manngæskuna og fyrirgefninguna frek-
ar að finna en hjá móðurinni? Náunga-
kærleikur, trúarsannfæring um
bræðralag meðal manna, allt getur
þetta fokið út í veður og vind á einni
nóttu eins og dæmin sanna. Raunar er
afar fátt sem á er að treysta í háska-
legum heimi. Mér er nær að halda að
móðurástin sé það eina sem aldrei
bregst. Hið eina sem endist um eilífar
tíðir. Við þurfum því ekki að leita langt
yfir skammt að guðdóminum. Við
sjáum hann í sköpunarverkinu allt í
kringum okkur. Að vori í daggarperlum
á fyrsta ljósberanum eða bláklukkunni.
Að vetri í vonarglampanum og gleðinni
í augum barna okkar þegar þau vakna
af værum svefni í faðmi fjölskyldunnar.
Nei, sannleikann er ekki að finna í
flóknum siðareglum tiltekinna trúar-
bragða né orðagjálfri um kristilegt sið-
gæði. Sannleikurinn felst í gjörðum
okkar. Trú án verka er verri en dauð.
Frá upphafi vega, löngu áður en Jesús
Maríuson leit dagsins ljós hafa mæð-
urnar unnið þau verk sem frelsarinn
boðaði að leiddu til sáluhjálpar og eilífs
lífs. Móðirin elskar barn sitt skilyrð-
islaust og er reiðubúin að leggja allt í
sölurnar til að það megi lifa og dafna.
Og hún lætur ekki sitja við orðin tóm.
Um leið og barnið kemur í heiminn
tekur hún það í faðm sinn, gefur því
lífsvökvann, ruggar því og vaggar upp
við móðurhjartað. Æ síðan fæðir hún
það og klæðir, þrífur og baðar, vakir
yfir því í veikindum, syngur það í
svefn. Kyssir á bágtið, klappar á koll,
hlustar á raunir. Þetta var hann Jesús
Maríuson að segja okkur. Um börnin.
Að þeirra væri guðsríkið. Að það sem
við gerum okkar smæstu bræðrum það
gerum við einnig honum. Að ef við vilj-
um láta gott af okkur leiða hjálpum við
þeim sem minna mega sín og eru í
vanda staddir. Við það starfaði hann
líka allt sitt líf, að hjálpa snauðum og
sjúkum, hughreysta bersynduga, boða
mildi, fyrirgefningu og miskunnsemi
sem var nú ekki beinlínis í takt við
hinn stranga refsiguð þess tíma. Ég hef
reyndar lengi verið sannfærður um að
Jesús Kristur hafi verið kona. Allt sem
hann sagði og gerði var eins og sprottið
úr hjarta góðrar móður. En ef svo var
varð hann náttúrlega að halda því
leyndu vegna feðraveldisins. Þess
vegna höfum við Faðirvorið. En þótt ég
fari alltaf með það upp á gamla mátann
veit ég á meðan ég bæri varirnar að ég
bið til móður okkar allra.
Móðir
vor
Eftir Guðna Elísson
gudnieli@hi.is
Þ
orláksmessa er ekki aðeins síð-
asti dagurinn fyrir jól. Á messu-
degi Þorláks helga minnast Ís-
lendingar gjarnan dýrlings síns
með því að sjóða þann fisk sem
helst mætti ætla að dreginn hafi
verið úr náhvalsrassi. Fiskur þessi er þeirri
náðargáfu gæddur að öll utanaðkomandi
snerting bragðbætir hann. Til að það megi ekki
verða er fiskurinn fergður í hraukum af sjálf-
um sér, svo að hann kámist einvörðungu í eigin
ógleði. Þeir einir þykja fullnuma í kæsingu, en
það kallast sú kúnst að rotmarínera fisk í eigin
úrgangi, sem síðast svara því andkafa kalli sem
úr hrauknum berst.
Skötuveislur Íslendinga eru löngu orðnar
víðfrægar og þykja stundum jaðra við hryðju-
verk þó að fátt slái vissulega út grimmilegustu
árásir Vestfirðinga á þeffæri heimsbyggð-
arinnar. Ekki veit ég hvaðan sú hrollkalda
löngun sprettur að vilja signa inn jólin með því
að éta þá skepnu sem best lætur að svamla í
eigin hlandi, en eins og flestir vita míga svo-
nefndir brjóskfiskar inn á við fremur en að
beina bununni út í samfélagið eins og tíðkast í
miðbæjarferðum hér á landi. Jafn sérkennileg
er sú innibyrgða viðkvæmni sem skötuætan
sýnir öllum vangaveltum um gæði hlandleg-
innar fæðu, því hún áréttar helst þrisvar sinn-
um á sólarhring síðustu dagana fyrir jól að
kæst skata, sem auk þess er farið að slá í, sé
líklega efsta stig átleiðslunnar.
Upp á síðkastið hafa íslenskir listnemar
ítrekað komist í fréttirnar með því að spræna
upp í sig og á aðra í nafni hins háleita. Hugs-
anlega hefur útmignum matvælum verið haldið
að þessu fólki í æsku. Sú kúnst að éta skötu
sver sig nefnilega í ætt við þær nútímalist-
greinar sem aldrei eru sjálflærðar og verða því
aðeins kenndar í háskólum og á öðrum uppeld-
isstofnunum. Líkt og önnur hálist lætur skötu-
át lítið yfir sér ef áhorfendur halda sig á bak
við þykkt gler. Skötuát hefur aðeins tilætluð
áhrif í skilyrðislausri nærveru listiðkanda og
listneytanda, sem oft er reyndar sama mann-
eskjan. Þá renna listamaðurinn og listfræðing-
urinn saman í hinni listrænu athöfn og í lýs-
ingu á athöfninni. Átlistafólkið finnur þó fyrst
til sín ef sessunauturinn er ekki enn útskrif-
aður úr saltfiski. Skötuætan belgist út frammi
fyrir slíkum aumingja og gerir hvað sem hún
getur til að útskýra áhrif neyslunnar á blóðrás-
ina og innkirtlastarfsemina alla. Á Þorláks-
messu má gera sér í hugarlund hvernig veru-
leikinn yrði ef íslenskir sjóarar breyttust á
einni nóttu í kjaftaglaða listfræðinga.
Þessi sannindi birtast glöggt í því að skata
er fiskur sem aldrei er snæddur í hljóði. Sælir
eru tyggjendur. „Arrgh, uhh, ahh“, japla þeir.
„Djöfulli er þetta góð skata“, segja sporðrenn-
endur og hella yfir kæstan þvermunnann tví-
bræddu rolluspiki eða stappa því saman við
jarðepli. Svo kjammsa þeir áfram á herlegheit-
unum og óska þeim góðrar ferðar niður melt-
ingarveginn. Skata, kartöflur og hnoðmör eru
hinn þríeini guð múgsins sem safnast saman
um allt land í matsölum og borðstofum daginn
fyrir jól.
Stundum standa brennivínsflöskur á borð-
um en reglur um áfengisneyslu eru sveigj-
anlegar. Sumar flöskur liggja í frystikistu
nokkra sólarhringa á meðan aðrar eru létt-
kældar. Svo eru það þessar hlandvolgu sem
helst ríma við fiskmetið. Það eru ósögð sann-
indi að hefðarsinnarnir, hreindrykkjufólkið í
landinu, drekkur aðeins volgt brennivín.
Frystikistubrennivín er fyrir konur og óharðn-
aða unglinga á meðan börn og útvatnaðir alkó-
hólistar lítillækka sig í maltöli. Í íslenskum
Þorláksmessuveislum ropa menn skötu og
svitna brennivíni á milli þess sem þeir stinga
upp í sig bita og staupa sig blótandi í tárvotri
sælu. „Helvíti … Andskoti … Skolli …“ segja
átlistamenn og bæta svo við lýsingum sem
brúa bilið milli myrkrahöfðingjans og mat-
arúrganganna fyrir framan þá. Mesta fram-
úrstefnufólkið lyftir lærum og sendir frá sér
langa og lyktarlausa freti því að í skötumett-
uðu rými eru allir hlutir sviptir eðlisbundnum
þef sínum og klæðast þess í stað aðskotalykt-
inni einni.
Á meðan kristin trú hélst í landinu var það
mörgum til happs að heita á hinn sæla Þorlák
biskup. Hann er mestur íslenskra dýrlinga þó
að átrúnaður á hann hafi lagst af í seinni tíð. Í
helgum ritum má sjá hvernig Þorlákur heldur
sig jafnan við blautar grafir og forardý og aldr-
ei er vænlegra að sökkva upp fyrir haus í slíka
pytti en á messudegi hans. Á engan dýrling er
og betra að heita þegar draga á sveina úr sýru-
kerum, kýr úr keldum, eða hross og konur úr
köldum vökum, öll heil, og þau heit sem annars
hefði kalið. Þá er og sagt að þeir farmenn sem
drukknandi ákalla Þorlák biskup taki önd í kafi
og súpi eigi það vatn sem sjódauðir sóttu í.
En Íslendingar huga ekki lengur að dýrlingi
sínum sem þeir sitja undir borðum á messu-
degi hans. Með óbragð í munni blóta þeir nýja
guði sem hver um sig gæti verið Pokurinn
sjálfur. Og þó. Kannski er þessu einmitt öfugt
farið. Ætli skötuátið sé kaþólsk yfirbót, synda-
lausn í formi meinlæta? Telja sporðrennendur
hugsanlega að leiðin að sælunnar reit sé vörð-
uð hinu súra, að lyktin af appelsínum, súkku-
laði og greni sé aldrei sætari en strax eftir að
jafnað hefur verið um þeffærin?
Hví ættu menn annars að hringja inn jólin í
skötulíki?
Þorláksmessusálmur
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Hryðjuverk? „Skötuveislur Íslendinga eru löngu orðnar víðfrægar og þykja stundum jaðra við hryðjuverk þó að fátt slái vissulega út grimmi-
legustu árásir Vestfirðinga á þeffæri heimsbyggðarinnar.“
FJÖLMIÐLAR » „Djöfulli er þetta góð skata,“
segja sporðrennendur og
hella yfir kæstan þvermunnann
tvíbræddu rolluspiki eða stappa
því saman við jarðepli. Svo
kjammsa þeir áfram á herleg-
heitunum og óska þeim góðrar
ferðar niður meltingarveginn.
Skata, kartöflur og hnoðmör
eru hinn þríeini guð múgsins
sem safnast saman um allt land
í matsölum og borðstofum dag-
inn fyrir jól.
Lesbók Morgunblaðsins Hádegismóum 2, 110 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Ritstjórnarfulltrúi Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýs-
ingar sími 5691111 netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins