Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.2007, Blaðsíða 9

Frakkland og einkum París. Tímaramminn,
dvöl mín á þessum stað á tveimur tímabilum
(1967-74 og 1977-82). Þar með var kominn
ákjósanlegur staðar- og tímarammi til þess að
skoða þróun ungs manns frá nítján ára til
þrjátíu og fjögurra, manns sem ber reyndar
mitt nafn. Vitanlega eru þetta mótunarár
þessa unga manns sem er óneitanlega ég
sjálfur en samt ekki lengur nákvæmlega ég
sjálfur í dag.
Svo eru þessi ár afar mikilvægt gerj-
unartímabil, mikil upplausn og endurmat í
hugmyndafræði og heimsmynd. Þannig að
einstaklingsupplifun er stöðugt í samræðu við
samfélagslegan rússibana. Saman er teflt sú-
bjektívri eða huglægri skynjun og upplifun og
objektívum eða hlutlægum staðreyndum.
Þessi samsláttur huglægni og hlutlægni hefur
reyndar lengi verið aðalmarkmið mitt í skáld-
skap.
Borgin kallaði svosem líka en ekkert öðru
vísi en hún hefur alltaf kallað. Borg ljósanna
er þarna vegna þess að ungi maðurinn var í
fóstri hjá henni og í henni.“
Í Minnisbók segir:
Það er ekki hægt að slá eign sinni á París, hún hörf-
ar undan þeim sem ætlar að eignast hana, eigna sér
hana í formi skilgreininga. Slíkt eignarnám lætur
París engan komast upp með enda er þetta nokkurs
konar græðgi.
Þetta fer í taugarnar á sumum. Það verður bara að
hafa það. Þannig veit ég ekki hver er hinn endanlegi
sannleikur um París, ég veit að einhverju leyti hvað
er MINN sannleikur um hana, mín reynsla.
En sá sannleikur, sú reynsla breytist með tímanum.
Ný verður til og hinni gömlu hefur minnið breytt.
(bls. 99)
Borgirnar sem Ingibjörg lýsir eru framandi
og taka henni ekki alltaf vel: Moskva lyktar af
sovéskri lykt, er erfið, skítug, stór, fram-
andleg – Havana hlý, en fátæk og ekki auðvelt
að koma sér þar fyrir; og Reykjavík bernsku
hennar sem hérna birtist virðist löngu horfin.
En hvernig gekk að framkalla staði í hug-
anum og fannstu fyrir ákveðinni nostalgíu
andspænis horfnum heimi?
Ingibjörg: „Ég framkallaði staði oftast í
tengslum við ákveðin atvik, sum mikilvæg, en
önnur hversdagsleg, eitthvað sem hlaut að
hafa gerst oft en var orðið að einstökum at-
burði í huga mínum. Sú nostalgía sem ég
þekki er hvorki söknuður eftir horfnum heimi
né löngun til að vera aftur sú sem ég var –
kannski er hún alltaf þetta sem ég orti einu
sinni um: „en draumanna /minnist ég með
trega/nú þegar kólnar og dimmir/og bilið vex/
milli þess sem er/og þess sem átti að verða.““
Heimildir um líf
Endurminningar eða sjálfsævisöguleg skrif
liggja einhvers staðar á milli skáldskapar og
sagnfræði. Höfundurinn styðst við minni sitt
og annarra nákominna, en einnig við heimildir
eins og bréf, dagbækur og ljósmyndir. Stund-
um eru óhjákvæmilega bil á milli þessara
heimilda, þeim ber ekki endilega saman, dag-
bækur geta virst ókunnuglegar og minnið er
brigðult. Þegar Lillian Hellman skrifaði um
veru sína í Moskvu veturinn 1944-1945 í An
Unfinished Woman kom það henni á óvart að í
dagbókum hennar virtist ekkert af því sem
henni fannst nú mikilvægt þar að finna:
„Þessa fimm mánuði hélt ég nákvæmari og
lengri dagbók en ég hef nokkru sinni gert fyrr
eða síðar, en þegar ég las þær aftur í fyrra, og
aftur í síðustu viku, þá þögðu þær yfir því sem
var mér mikilvægast, eða það sem árin hafa
gert mikilvægt“ (bls. 144). Og í Veruleika
draumanna segir:
Eitt er víst: bréfin geyma ekki „sannleikann“ og
segja ekki alla söguna. Einu sinni hélt ég að sann-
leikurinn væri einn, og taldi mig þekkja hann. Ára-
tugirnir sem liðnir eru síðan hafa sýnt mér fram á
að málið er ekki og var aldrei svo einfalt. Þess vegna
er erfitt að setja sig í spor hennar, stúlkunnar á flug-
vellinum. Ég reyni það samt. Þreifa mig áfram, bréf
fyrir bréf, og hugsa þakklát til pabba sáluga sem
týndi engu bréfi, hélt þeim öllum saman, ár eftir ár,
og raðaði í möppur. (bls. 111)
Leitin að sjálfum sér, leitin að fortíðinni er
því ekkert einfalt viðfangsefni. Að skrifa um
sjálfan sig – sem kannski virðist nærtækasti
efniviðurinn – er langt frá því sjálfgefið, alltaf
þarf að takast á við ókunnugleika fortíðar-
innar. En hvernig fannst höfundunum – sem
hafa kannski fyrst og fremst fengist við skáld-
skap – að koma sér fyrir á þessu svæði milli
sagnfræði og skáldskapar? Og hvernig var
vinnulagið – var lagt út í sagnfræðirannsókn-
ir, voru skoðaðar heimildir; dagbók, bréf,
myndir? Eða voru aðrar aðferðir nýttar við að
vekja upp fortíðina – jafnvel ósjálfrátt minni
Prousts og magðalenukakan góða?
Ingibjörg: „Ég lagði ekki út í sagnfræðirann-
sóknir. Hins vegar leitaði ég upplýsinga þegar
ég var ekki viss um að muna rétt einhverjar
staðreyndir, ártöl eða sögulega atburði t.d. Ég
studdist við bréf frá sjálfri mér til vina og fjöl-
skyldu, svo og stopul dagbókarskrif síðustu
tvö árin mín í Havana. Auk þess rifjaðist ým-
islegt upp þegar ég sat við tölvuna og eflaust
getur sumt af því flokkast undir ósjálfrátt
minni eða dulvitund einhvers konar. Kannski
var það stutt minningarbrot sem hélt áfram –
dæmi um það er m.a. kaflinn Vetrarkvöld.“
Sá kafli er lítið minningabrot úr æsku þar
sem við fáum sjónarhorn litlu stúlkunnar –
þetta er mynd af feðginum, lítið atvik og
hversdagslegt, sem virðist þó hafa í sér þræði
sem liggja í allar áttir innan verksins.
Sigurður: „Ég notaði minnisbækur sem ég
hef gengið með í vasanum gegnum lífið og
dagbókarpunkta sem ég skrifaði með óreglu-
legu millibili. Frá fimm til tólf ára skrifaði ég
dagbók í orðsins fyllstu merkingu (þ.e. eitt-
hvað á hverjum degi). En síðan þá bara
punkta og vasabækur. Svo fletti ég upp ýms-
um staðreyndum til öryggis.
En aðallega var minnið sett í bílstjórasætið.
Minnið með öllum sínum magðalenukökum.
Minnið skapaði og endurskapaði atvikin,
augnablikin og andrúmsloftið sem liggja til
grundvallar sérhverjum kafla í bókinni. Hver
kafli er tiltölulega sjálfstæður en heildin er
hugsuð sem vefnaður, sbr. „textus“, texti.
Þess vegna ganga sumir þræðir í gegnum
marga kafla, missýnilegir.
Að því búnu beitti ég grimmu ísjakaprins-
ippi á afraksturinn (einn tíundi verður eftir,
restin látin hverfa, en samt finnurðu fyrir
henni …) til þess að bókin yrði ekki þrjú þús-
und síður heldur þrjú hundruð.“
Eins og Sigurður bendir á eru kaflarnir
nokkuð sjálfstæðir, hefjast gjarnan á minn-
ingarbroti eða mynd úr fortíð sem síðan er
spunnið útfrá og enda oftar en ekki á hugleið-
ingum höfundarins um merkingu þessara at-
burða í núinu. Línuleg frásögn liggur því ekki
forminu til grundvallar – heldur kannski ein-
mitt eins og Virginia Woolf nefnir hér að ofan
tengingin við samtímann, við núið.
Nú eru aldrei beinlínis „náttúruleg“ enda-
lok á endurminningum – einhver tímapunktur
verður fyrir valinu þegar ekki er skrifað alla
leið til samtímans. Ingibjörg lýkur sögu sinni
þegar hún snýr aftur til Reykjavíkur frá Kúbu
– hvers vegna varð sá tímapunktur fyrir val-
inu? Geturðu hugsað þér að halda áfram?
Ingibjörg: „Endirinn kom eiginlega á undan
upphafinu. Ég ætlaði alltaf að ljúka sögunni á
þessum stað, og hef ekki hugsað mér að halda
henni áfram, enda hef ég enga þörf fyrir það.“
En þörfin fyrir slík skrif er einmitt nauð-
synleg undirstaða slíkra verka og bestu sjálfs-
ævisögulegu skrifin eru knúin af slíkri þörf
eins og fjölmargir höfundar hafa bent á.
Stundum kviknar slík löngun vegna einhverra
stórviðburða í lífinu, láts föður eða móður, erf-
iðra upplifana í æsku – en stórviðburðurinn er
alls ekki skilyrði, eins og Sigurður bendir á
hér að ofan þá erum við alltaf að segja sögu
okkar, það er partur af því að vera til og svo
við lesum okkar eigið líf í gegnum sögur ann-
arra. Ekki síst þegar verkin tala til manns af
skáldlegu innsæi eins og Veruleiki draumanna
og Minnisbók gera hvort með sínum hætti.
ggur að baki“
Morgunblaðið/Kristinn
m ég skrifaði með óreglulegu millibili.“
að skrifa um hana í fyrstu persónu, svo framandleg var hún.“ Höfundur er bókmenntafræðingur.
MORGUNBLAÐIÐ SATURDAY 22. DECEMBER 2007 9