Lesbók Morgunblaðsins - 29.12.2007, Blaðsíða 13

Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
U
ng kona á flugvelli réttir út
armana, hún heldur á mjólk-
urfernu sem er svo gott sem í
fánalitunum, og stendur
þannig sem krossfest inni í
rými sem löngum hefur mátt
tengja við frelsi og útvíkkun sjóndeildarhrings-
ins: héðan förum við jú fljúgandi, líkt og sálir á
leið til himna, en vert er að athuga að í samtíð
okkar hefur þetta sama rými víða tekið á sig
breytta ásýnd, meira í ætt við eins konar refs-
inýlendu þar sem fólk hefur hægt um sig innan
um vopnaða verði. Þannig blandast ákveðin ógn
kaldhæðnislegri þjáningarmyndinni. Önnur
mynd: Barnung stúlka sem ekki er orðin árs
gömul stendur í fæturna, hún er óstöðug eins
og eðlilegt er, en af henni hefur jafnan stafað
dálítið einkennileg birta og sumir halda jafnvel
að hún búi yfir lækningamætti, þarna stendur
hún og réttir út hendurnar, hægt er að ímynda
sér að hún lyfti þeim til himins enda margs kon-
ar myndmál sem tengir hana á lipran og
skemmtilegan hátt við æðri máttarvöld. Þriðja
myndin er ósýnileg: Raddir án líkama og á
landamærum lífs og dauða sem segja okkur að
stjörnurnar sem blika eilíflega yfir okkur beri
áríðandi skilaboð. Er furða að við horfum til
himins þegar við lítum yfir bókmenntir ársins
sem nú er að líða, árs sem m.a. gaf okkur nýja
Biblíuþýðingu, og skáldverk á borð við þau sem
ég vísaði til rétt í þessu? Blysfarir eftir Sig-
urbjörgu Þrastardóttur, Afleggjarann eftir
Auði A. Ólafsdóttur og Himnaríki og helvíti eft-
ir Jón Kalman Stefánsson. Þetta eru allt saman
framúrskarandi verk, dæmi um kraftinn í
skáldskapnum í ár. Skáldsaga Auðar er falleg
og margslungin hugleiðing um svo fjölmargt
sem liggur hversdagslegu lífi til grundvallar en
er, þegar á það er horft frá vissu sjónarhorni,
líka undursamlegt og kraftaverki líkast. Þetta
er bók sem fjallar um þau svipbrigði lífsins sem
finna má í sorginni, gleðinni og ástinni en gerir
það á allt að því lævísan hátt, dálítið á ská, með
stillingu og hógværð. En útkoman er tvímæla-
laust ein af sterkustu skáldsögum ársins. Marg-
ir hafa líka lýst nýjustu skáldsögu Jóns Kal-
mans á þennan veg, og er ekki að undra. Þessi
sögulega skáldsaga sem tekur sem umgjörð og
efnivið baslið sem fylgdi sjósókn á litlum bátum
úr afskekktum verbúðum fyrir rúmri öld skap-
ar sérstakan heim: harðjaxlinn mætir ljóðaunn-
andanum í söguþræðinum og frásagn-
arformgerðin ber slíkra átaka einnig merki,
rödd hins harðneskjulega raunsæismanns
blandast sjaldgæfri stílgáfu svo feigðarferðin,
sem er uppistaða frásagnarinnar, birtist les-
endum sem hrikalegur en líka afskaplega fal-
legur og hrífandi viðburður. Í ljóðabók Sig-
urbjargar Þrastardóttur sem stendur að mörgu
leyti upp úr ljóðaútgáfu ársins gefur einnig að
líta átök lífs og dauða, hið óhugsandi samlíf un-
aðar og eyðingar.
Borg í bókmenntum
Endurtekið stef mátti greina um Reykjavík
sem bókmenntaborg, sem vettvang listsköp-
unar og umfjöllunarefni skálda. Athyglisvert
dæmi er Nýr penni í nýju lýðveldi eftir Hjálmar
Sveinsson en eins og miðbæjarkortið í upphafi
gefur til kynna er hér á ferð Reykjavík-
urbókmennt, fjallað er um Elías Mar, hugs-
anlega fyrsta höfundinn sem skrifaði „hrein-
ræktaðar“ Reykjavíkurskáldsögur, verk þar
sem skírskotunarkerfið kallaðist lítt sem ekkert
á við menninguna til sveita. Auk þess að gera
Elíasi skil fjallar verkið um hvernig bók-
menntasagan sjálf mótast og tekur á sig mynd,
og hvernig sumir rithöfundar hliðrast í slíku
ferli. Þetta er velheppnuð bók og þarft framlag
um höfund sem verðskuldar færslu út úr
skugganum og inn í birtuna og hlýjuna nær
miðjunni. Af látnu og „gleymdu“ skáldi að vera
er Elías þó furðu víðförull þessi jólin. Ekki er
nóg með að Hjálmar leggi lóð á vogarskálarnar,
heldur sprettur Elías líka fram ljóslifandi í
skemmtilegri viðtalsbók Péturs Blöndal, Sköp-
unarsögum. Hér að ofan tala ég um skugga og
skáldið sem um langa hríð varpaði stærsta
skugganum var vitanlega Laxness, enda
„skuggi“ hans bókmenntalegt hugtak og við-
fangsefni út af fyrir sig, en vegleg samræðubók
við skáldið kom einmitt út. Reykjavík, Halldór
Laxness og skugginn mikli tengjast öðrum
gengnum rithöfundi sem einnig markar sér
rými í bókaflóðinu í ár, líkt og hann gerði í
fyrra, Þórbergur Þórðarson, en um hann fjallar
Pétur Gunnarsson í ÞÞ: Í fátækralandi. Bók
þessa er óhætt að lesa að hluta sem magnaða
lýsingu á lífinu í Reykjavík á árunum eftir að
Þórbergur fluttist þangað. Undirtitillinn gefur
líka vísbendingu um þá ætlun höfundar að
leggja áherslu á baslið sem einkenndi þessi
fyrstu borgarár Þórbergs, þó fátækralandið
takmarkist ekki við borgarmörkin, og er þar at-
hyglisverð lýsingin á Þórbergi þar sem hann
matarlaus og við það að svelta í hel drattast
heiman frá sér og út á Mela til að horfa til him-
ins. Ef það helst þurrt á hann séns á vinnu, ann-
ars er það sulturinn. Það mun rigna og hann
heldur heim til að deyja, en hittir þá Erlend í
Unuhúsi og er þar með kominn í höfn, þá sömu
og Laxness rambar inn í nokkru síðar. Í bók
Hjálmars er því svo lýst hvernig Laxness á að
hafa sagst vera að skrifa bók í anda Elíasar
Marar þegar hann var að rita Atómstöðina, en
síðan tók sú bók aðra stefnu þegar Erlendur
féll frá. Þannig tengjast hlutirnir á ólíka og
stundum óvænta vegu og það er sannarlega ein-
kenni ljóðabókarinnar Blótgælur eftir Kristínu
Svövu Tómasdóttur en hana má að mínu mati
lesa sem röð „Reykjavíkurljóða“; ljóða sem
gera ákveðinni tegund af nútímalegri borg-
arvitund skil, kannski ekki á alls óskyldan hátt
og Elías gerði á sínum tíma þótt samanburður á
þessum nótum nái ekki ýkja langt. En fátækra-
landið er víða í bókmenntum ársins, það má líka
finna í Sögunni um Bíbí Ólafsdóttur eftir Vig-
dísi Grímsdóttur og í ljóðabókinni Drengmóður
eftir Garðar Baldvinsson, en báðar bækurnar
gera þá „sem ekki gengu alfaraveg“ að umfjöll-
unarefni, þótt á ólíkan hátt sé, og lesendum
birtast sögur og myndir úr „skortsins koti“, svo
vitnað sé í Garðar. Og þótt fleiri skáldsögur
mætti nefna til sögunnar þegar litið er yfir ný-
afstaðna útgáfutíð, einkum Sandárbókina eftir
Gyrði Elíasson og Rimla hugans eftir Einar Má
Guðmundsson, hef ég sterklega á tilfinningunni
að við séum nú að kveðja ár sem e.t.v. einkennd-
ist öðru fremur af ljóðinu: Höggstaður eftir
Gerði Kristnýju, Söngur steinasafnarans eftir
Sjón, Ástarljóð af landi eftir Steinunni Sigurð-
ardóttur, Fléttur eftir Guðrúnu Hannesdóttur.
Og svo er það fönixinn sem rís úr ösku-
bakkanum, bók Eiríks Arnar Norðdahl, sem
hugsanlega er reyndar bönnuð á reyklausum
börum borgarinnar. Af þessum bókum að
dæma var 2007 ekki bara gott ár, þetta var
framúrskarandi ár í ljóðinu. Og annað gott ár
fyrir Nýhil-fólk en bók Eiríks er athyglisvert
framlag til nýsköpunar í íslenskri ljóðlist. Ekki
er reyndar hægt að nefna nýsköpun í ljóðlist án
þess að minnast á þýðingu Magnúsar Sigurðs-
sonar á Söngvunum frá Písa eftir Ezra Pound
sem út kom á dögunum í ritstjórn Ástráðs Ey-
steinssonar. Þar er á ferð frábært dæmi um
margvíslegar umbyltingar eftir eitt höfuðskáld
módernismans og útgáfa verksins á íslensku er
athyglisvert dæmi um hvernig módernisminn
sem slíkur er langt í frá „útrunninn“, hann lifir
ekki aðeins á frummálum ýmsum heldur bregð-
ur hann sér í ný gervi og auðgar ljóðaheima líkt
og þann íslenska í þýðingum.
Horft til himins
BÓKMENNTIR
Höfundur er bókmenntagagnrýnandi
við Morgunblaðið.
Athyglisverð Blysfarir eftir Sigurbjörgu Þrastardóttur, Afleggjarinn eftir Auði Ólafsdóttur og Himnaríki og helvíti eftir Jón Kalman Stef-
ánsson eru meðal athyglisverðustu bóka ársins, að mati Björns Þórs Vilhjálmssonar.
»Og þótt fleiri skáldsögur
mætti nefna til sögunnar
þegar litið er yfir nýafstaðna út-
gáfutíð, einkum Sandárbókina
eftir Gyrði Elíasson og Rimla
hugans eftir Einar Má Guð-
mundsson, hef ég sterklega á
tilfinningunni að við séum nú að
kveðja ár sem e.t.v. einkenndist
öðru fremur af ljóðinu ...
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. DESEMBER 2007 13
sem koma út á fyrsta ársfjórðunginum eigi það
til að gleymast hreinlega þegar menn setjast
niður í desember og punkta hjá sér helstu afrek
ársins. Plötur sem koma út síðasta ársfjórðung-
inn græða hins vegar, alltént hvað topplista-
fræðin varðar.
Björk Guðmundsdóttir snaraði þá út plötunni
Volta og hélt í yfirgripsmesta tónleikaferðalag
sem hún hefur farið í á ferlinum, sem er til
marks um styrka stöðu söngkonunnar. Platan
seldist vel og var einnig vel tekið af gagnrýn-
endum en eitthvað hefur hún farið fyrir ofan
garð og neðan í uppgjörum elítunnar, svo ég vísi
aftur í umrætt Fréttablað. Kannski plata með
Björk teljist ekki innlend lengur? Björk hleypti
túrnum af stað með tónleikum í Laugardalshöll
þar sem sjá mátti lúðrasveitina Wonder Brass,
eins og hún er kölluð óformlega, en hún er skip-
uð ungum, íslenskum – og kvenkyns – blás-
urum.
Á vormánuðum kom svo upp deila á milli tón-
listarmanna og söluvefjarins tonlist.is, þar sem
margir þeirra fullyrtu að þeir hefðu aldrei séð
krónu vegna sölu á tónlist sinni þar. Málið vatt
upp á sig og varð eiginlega hálfótrúlegt, alls
kyns atriði voru á huldu, orð gegn orði og það
var sem enginn vissi neitt. Það merkilegasta við
málið var hversu djúp gjáin var á milli aðstand-
enda vefjarins, tónlistarmannanna, og svo hags-
munaaðila þeirra. Það var með ólíkindum
hversu langt í burtu fulltrúar frá Stef, FÍH, FÍT
og hvað þetta heitir nú allt saman voru frá því
fólki sem þeir á að vera að vinna fyrir. Innviðir
þessara samtaka eru reyndar svo flóknir að mér
er til efs að þeir sem þar eru skilji sjálfir upp
eða niður í þeim. Samtónn, sem er regnhlífin yf-
ir hinum ólíku hagsmunasamtökum, ætti með
réttu að ráðast í að einfalda skipuritið sitt og
gera það skilvirkara, svo að batteríið eigi mögu-
leika á að bregðast við, þegar verið er að brjóta
á skjólstæðingum þess. Í tonlist.is-málinu hag-
aði það sér eins og dottandi nátttröll.
Sprenging Sprengjuhallarinnar
Á haustmánuðum kom svo upp einkar athygl-
isverð umræða, sem hófst reyndar á síðum Les-
bókarinnar, og snerist hún um það hvort krútt-
kynslóðin svokallaða lægi örend á kostnað
nýrrar bylgju ungliða, sem hefðu gáska og
„poppað“ innsæi að leiðarljósi fremur en lopa-
peysur og „inn í sig“-viðhorf til listsköpunar.
Það er leitt að umræðan í kjölfar greinarinnar
virtist eiginlega að öllu leyti bundin við „brans-
ann“, tónlistarmenn og -pennar hvísluðu um
þetta og æstu sig upp í skúmaskotum, í stað
þess að umræðan færi fram á opinberum vett-
vangi. Slík skoðanaskipti eru iðulega til hags-
bóta fyrir listgreinina, hvorum megin sem menn
standa í rökræðunum, og þau geta sannarlega
hresst upp á sálarkviku þeirra sem hafa al-
menna ástríðu fyrir dægurtónlist. Í samræð-
unni kvikna nýjar hugmyndir. Ég velti því samt
fyrir mér hvort það sé hægt að setja hlutina upp
svona í dag, að eitthvað alveg nýtt taki við af
einhverju gömlu, að hrein og bein kyn-
slóðaskipti eigi sér stað líkt og var með Bítlaæð-
ið og pönkið. Síðustu ár og áratugi hefur svig-
rúmið fyrir poppiðkun sífellt aukist, litlar senur
og ólíkar þrífast meðfram hver annarri, fremur
en að eitthvað eitt sé málið og það sem var mest
móðins þar á undan hverfi við það eins og dögg
fyrir sólu. Ef það er eitthvað til sem hægt er að
kalla „krútt“ þá eru iðkendur þess fjarri því
dottnir upp fyrir. Þótt ótrúlegt sé hefur Mug-
ison verið slengt í þennan flokk, sem sýnir
kannski best hversu hriplek þessi skilgreining
er. Mugison gaf út stórgóða plötu í ár, og svo
má áfram telja. Seabear átti gott innslag með
plötu sinni The Ghost That Carried Us Away,
múm gaf út sterka plötu sem fór reyndar
framhjá flestum, o.s.frv. Sigur Rós, þessi yf-
irburðasveit íslenskrar tónlistar í dag, var þá á
feiknaflugi að vanda með glæsilega kvikmynd
og plötu henni tengda undir krúttlegu beltinu.
Þá ber að nefna plötu Hjaltalín, Sleepdrunk
Seasons, einn óvæntasta glaðning ársins. Það er
kannski tímanna tákn að sveitin fellur á milli
flokka hvað skilgreiningar varðar, er gáskafull
krúttsveit.
Að þessu öllu sögðu var þetta ár Sprengju-
hallarinnar, óskoraðra leiðtoga gáskapoppsins.
Sveitin hefur blásið nýju lífi í íslenska dæg-
urtónlist, það er alveg klárt, og jafnvel leitt inn
ný viðmið, a.m.k. bent á nýja möguleika. Það er
óneitanlega hressandi að sjá góðglaða æringja
uppi á sviði sem horfa beint í augun á áhorf-
endum. Sveitin var svo gott sem óþekkt í upp-
hafi árs en á eina af mest seldu plötum ársins,
Tímarnir okkar. Sú plata stendur líka vel undir
því lofi sem á hana hefur verið ausið, skemmti-
legir íslenskir textar og hreint ótrúlega gríp-
andi lög. Auðvitað verður maður hundleiður til
lengdar á uppgerðarhógværð og fálæti lista-
manna í garð eigin sköpunar og viðhorf
Sprengjuhallarmanna er því frískandi. Þeir
hafa verið sannfærðir um eigið ágæti frá fyrsta
degi, og minna helst á The Smiths sem lýstu
sjálfum sér sem því besta sem hefði komið fyrir
breska tónlist á sínum tíma, íklæddir bolum
með myndum af sjálfum sér. Og þeir höfðu rétt
fyrir sér. Það verður spennandi að fylgjast með
nýjum Sprengjuhöllum rísa á næsta ári og því
hversu lengi sú bylgja verður í forgrunni ís-
lenskrar dægurtónlistar, þ.e. ef málin þróast á
þann veginn.
Fleiri plötur eru góðra gjalda verðar. Tvenna
Megasar, Frágangur og Hold er mold, sýnir að
meistarinn hefur sjaldan verið í meira stuði.
Gus Gus áttu hörkuplötu og einnig Páll Óskar, I
Adapt, Severed Crotch, Vera, Jan Mayen, Ami-
ina, Egill Ólafsson, Einar Scheving, Mr. Silla &
Mongoose og Jakobínarína. Það sem kannski
mesta athygli vekur, og það sem maður saknaði
í ár, er að enga af þeim plötum sem hæst bar
mætti flokka sem einhvers konar meistaraverk,
og segja að nýr tónn hefði verið sleginn eða að
einhver tímamót eða skil hefðu orðið (nema í til-
felli Sprengjuhallarinnar, en þar er um hug-
myndafræðileg skil að ræða fremur en tónlist-
arleg). Enginn af nefndum listamönnum er að
finna upp hjólið, sú plata sem kemst næst því er
plata Ólafar Arnalds, sem býr sannarlega yfir
einstökum hljómi.
Burtséð frá öllu þessu var líf og fjör á árinu
sem er að líða, það virðist ekkert ætla að breyt-
ast. Ládeyða í íslenskri tónlist er bara ekki til
staðar. Eða eins og Óli Gaukur, sá mikli höfð-
ingi, orðaði það í viðtali fyrir stuttu: „Það er ein-
faldlega staðreynd að gróskan er mikil hér á
landi í tónlist og þá er ég ekki að tala um þessa
blessuðu höfðatölu sem útgangspunkt.“
Höfundur er tónlistargagnrýnandi á Morgunblaðinu.
» Árið fór síðan glæsilega af
stað í plötuútgáfu er sóló-
plata Ólafar Arnalds, Við og
við, kom út í enda febrúarmán-
aðar. Í mínum huga er platan
það besta sem út kom á þessu
ári í poppgeiranum.