Lesbók Morgunblaðsins - 29.12.2007, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. DESEMBER 2007 15
Eftir Val Gunnarsson
valurgunnars@gmail.com
A
ð koma til New York-borgar er
eins og að taka neðanjarðarlest-
ina aftur til 20. aldar. Hún birtist
manni ljóslifandi eins og hún
hefur gert í ótal bíómyndum,
sönglögum og skáldsögum frá
þeim tíma þegar hún var höfuðborg heimsins í
reynd. Það er næstum eins og að vera staddur í
Pompeii, sem sprettur ljóslifandi upp aftur eins
og gluggi til þess tíma þegar Miðjarðarhafið stóð
undir nafni, að koma til borgar sem minnir á þá
daga þegar allt kvarðaðist í kringum Norður-
Atlantshaf.
Í upphafi 20. aldar var New York borg fram-
tíðarinnar. Skýjakljúfar hennar uxu með undra-
verðum hraða, Empire State-byggingin, þá
hæsta bygging í heimi, var byggð á aðeins 410
dögum. Árið 1925 tók hún við af London sem
stærsta borg í heimi. Og þó að verðbréfahrunið á
Wall Street fjórum árum síðar hafi verið mikið
áfall var það þó áþreifanleg sönnun þess að þeg-
ar New York hnerraði fékk heimurinn kvef.
Vegur New York jókst svo enn eftir seinni
heimsstyrjöld. Eftir að stórborgir Evrópu og
Asíu höfðu verið lagðar í rúst var það í New
York sem heimurinn kom saman til að greiða úr
málum sínum í byggingu Sameinuðu þjóðanna
við East River. New York var nú ekki lengur
höfuðborg framtíðarinnar, heldur nútímans.
Ný amerísk öld?
En við upphaf nýrrar aldar breyttist allt. Helstu
háhýsi borgarinnar hrundu til grunna, í senn or-
sök og táknrænn atburður þess sem koma
skyldi, þó að vandræði Bandaríkjanna stafi ekki
af hryðjuverkunum sjálfum heldur viðbrögðum
þeirra við þeim.
Tuttugasta öldin hefur stundum verið kölluð
ameríska öldin, og árið 1997 stofnuðu nokkrir af
helstu íhaldsmönnum Bandaríkjanna hópinn
Project for the New American Century, sem átti
að komast að því hvernig viðhalda ætti veldi
Bandaríkjanna á nýrri öld. Þrátt fyrir að sumir
meðlimir hans, svo sem Dick Cheney, Paul
Wolfowitz og Donald Rumsfeld, hafi nokkrum
árum síðar orðið valdamiklir innan Bandaríkja-
stjórnar, virðist nú stöðugt ólíklegra að 21. öldin
verði ný amerísk öld. Flestir myndu líklega frek-
ar veðja á Kína.
Tími steypu og stáls
Fjármagn streymir nú frá Wall Street og til
stórborga Austursins, Sjanghæ og Hong Kong,
og jafnvel til London, sem hefur betri tengsl við
hin rísandi veldi Asíu. Sem dæmi má nefna að
árið 2001 voru tólf af tuttugu helstu hlutabré-
faútboðum heims með höfuðstöðvar sínar í New
York, nú eru aðeins tvö þar eftir samkvæmt fjár-
málablaðinu Fortune.
Sé gengið um götur New York-borgar fá há-
hýsi hennar mann ekki lengur til að hugsa um
framtíðina. Þetta eru ekki glerhallir upplýs-
ingaaldar, eins og sjá má í hinum nýju bygg-
ingum City of London eða jafnvel Stokkhólmi
eða Helsinki, sem hafa verið fljótar að aðlagast
nýrri tækni. New York er byggð úr steypu og
stáli, byggingar hennar minnisvarðar um iðn-
byltinguna, um Carnegie og Mellor og Rocke-
feller sem öllu réðu fyrir hundrað árum.
Blair fer
Veldi Bandaríkjanna náði líklega hápunkti sín-
um í kjölfar hruns kommúnismans og fyrra
Persaflóastríðsins þegar þau stóðu eftir sem
eina risaveldi heims og virtust ósigrandi hern-
aðarlega jafnt sem efnahagslega og menning-
arlega. Og líklega hefur enginn maður í nútíma-
sögu fengið jafn mikil völd upp í hendurnar og
Bush yngri í kjölfar árasanna 11. september,
þegar allur heimurinn flykkti sér að baki honum.
Hann hélt hinsvegar illa á spilum sínum, repú-
blíkanar guldu afhroð í þingkosningunum í
Bandaríkjunum árið 2006 og flestir spá því að
þeir muni tapa næstu forsetakosningum. Bush
er nú orðinn það sem landar hans kalla „lame
duck president“, forseti sem fáir taka mark á. Af
helstu stuðningsmönnum hans var Rumsfeld
neyddur til að segja af sér sem hermála-
ráðherra, Wolfowitz þurfti að segja af sér sem
framkvæmdastjóri Alþjóðabankans, og Cheney,
sem þó enn heldur sínu starfi, hlaut slæma út-
reið í fjölmiðlum þegar hann skaut lögfræðing
sinn með haglabyssu í veiðiferð. Í Bretlandi hef-
ur helsti erlendi stuðningsmaður stjórnarinnar,
Tony Blair, sagt upp störfum, og má rekja vin-
sældamissi hans beint til stríðsins í Írak.
Sigur Írana?
Fáir eru nú reiðubúnir til að verja innrásirnar í
Írak og Afganistan, hvorki í Bandaríkjunum né
annars staðar og er umræðunni að mestu leyti
lokið þó stríðið haldi áfram. En hvað gerist
næst?
Líklegast er að Bandaríkjaher byrji að draga
lið sitt til baka fyrir eða eftir forsetakosning-
arnar 2008, spurningin er varla lengur hvort
heldur hvenær. Borgarastríðið mun þá að öllum
líkindum halda áfram, eins og það gerði í Víet-
nam og í Afganistan eftir brotthvarf Sovétríkj-
anna, þar til einhver vinnur. Líklega verða það
þeir sem eru fjölmennastir, í þessu tilfelli shítar,
og bandamenn þeirra í Íran verða þá þeir sem
helst munu hagnast á öllu mannfallinu.
Bandaríkin munu standa eftir sem eitt af
stórveldum heims, en langt í frá jafn allsráðandi
og þau voru á 10. áratugnum. Engin þeirra
þjóða sem nú eru að stíga fram á sjónarsviðið,
Kína, Indland eða Rússland, eru þó líkleg til að
taka við risaveldishlutverkinu í bráð. Það verða
því fleiri pólar sem munu takast á, hver með
sína hagsmuni. Ekki er líklegt að heimurinn
verði friðsamari fyrir því.
Hin nýju heimsveldi
Vissulega hafa Bandaríkin margoft misnotað
vald sitt með stuðningi við herforingjastjórnir í
Asíu, Afríku og Suður-Ameríku, með stríðs-
rekstri í Víetnam og í Mið-Austurlöndum. Og
það eru margir í Suður-Ameríku sem fagna
dvínandi veldi þeirra, nýlega hafa vinstrisinn-
aðar stjórnir komist til valda í Venesúela, Úrú-
gvæ, Brasilíu, Paragvæ og Síle án afskipta
Bandaríkjanna.
En þó að Bandaríkin hafi margt á samvisk-
unni er ekki þar með sagt að hin nýju stórveldi
muni beita valdi sínu á siðferðislegri hátt. Kín-
verjar hafa til dæmis verið reiðubúnir til að
stunda viðskipti við Súdan, sem ríkisstjórnir
Vesturlanda hafa hafnað af siðferðisástæðum,
og Rússar eiga náin samskipti við einræðis-
stjórnir í Hvíta-Rússlandi og Túrkmenistan, svo
dæmi séu tekin.
Eftir endalok kalda stríðsins voru vonir til
þess að hægt yrði að byggja upp friðsamari
heim, þar sem ráðamenn í Washington og
Moskvu kepptust ekki lengur um að senda vopn
til stríðandi aðila, en þær vonir fóru brátt fyrir
lítið. Og þó að líkurnar séu litlar á því að Banda-
ríkin ráðist inn í fleiri ríki að ósekju í bráð eru
einnig minni líkur á að þau leiði alþjóða-
samfélagið í hjálparstarfsemi eins og átti sér
stað í Sómalíu árið 1993.
Bandaríkin sem menningarhöfuðborg
Og hvað verður þá af New York, höfuðborg 20.
aldar? Þó að Frelsisturninn rísi þar sem World
Trade Center stóð áður verður það ekki endi-
lega til marks um leiðandi hlutverk Bandaríkj-
anna á ný. Þegar er verið að byggja hærri bygg-
ingar í Dubai, Guangzhou og Moskvu.
Turnarnir, eins og pólarnir, eru orðnir margfalt
fleiri. En New York mun þó enn halda áfram að
vera miðpunktur heimsins hvað sumt varðar.
Í blaðinu The New Yorker var nýlega fjallað
um bókina The Warhol Economy eftir Eliza-
beth Currid. Segir í blaðinu: „New York hefur
enga raunverulega samkeppni í heiminum um
leiðandi hlutverk sitt í menningargeiranum …
ef maður myndi ýkja aðeins mætti segja að ef
New York myndi skyndilega hverfa myndu
hlutabréfamarkaðir halda áfram að starfa, en
við myndum ekki geta klætt okkur eða fundið
listaverk til að hengja á vegginn.“ Er borgin þar
talin leiðandi í tísku, listum og tónlist jafnt sem
skemmtanalífi, og að stjórnmálamenn ættu að
beina sjónum sínum að SoHo og Chelsea frem-
ur en Wall Street.
Hasarmyndirnar og rokkið
Þó að Bandaríkin séu dvínandi hernaðar- og
efnahagsveldi er þó ólíklegt að nokkur taki við
hlutverki þeirra sem menningarstórveldi í bráð.
Ekki er hægt að segja líklegt að kírellískt letur
eða kínverskt taki við af ensku sem internetmál,
og margir Indverjar notast þegar við enskuna.
Rétt eins og þjóðir Austursins hafa að mörgu
leyti tileinkað sér efnahagsstefnu og hern-
aðartækni Vesturlanda er líklegt að rokkið og
hasarmyndirnar verði enn hin ráðandi listform í
nánustu framtíð, jafnvel þó að þeir sem leggja
stund á slíkar listir munu ekki endilega hafa
ensku sem móðurmál.
Og hvað Bandaríkin sjálf varðar gáfu þau
ekki 20. öldinni aðeins Nagasaki og napalm-
sprengjur, heldur einnig John Steinbeck, Mart-
in Scorsese, Bob Dylan og fleiri frumkvöðla list-
arinnar. Og það getur vel verið að hið hnígandi
heimsveldi eigi enn eftir að ganga í gegnum
blómatíma sem menningarveldi.
Herinn er farinn héðan og bandarísk hern-
aðarhyggja hefur beðið algert skipbrot, við sem
höfum byggt stjórnmálaskoðanir okkar á miklu
leyti á andúð við bandaríska heimsvaldastefnu
höfum loksins fengið það sem við viljum. En
harmleikur seinni hluta 20. aldar og fyrsta ára-
tugar þess 21. felst ekki fyrst og fremst í því að
Bandaríkin skuli hafa fengið svo mikil völd upp í
hendurnar, heldur hversu illa þeim völdum var
beitt. Það er kannski ekki kominn tími til að fyr-
irgefa Bandaríkjunum enn, en það líður að því
að maður geti farið að sakna þeirra.
Reuters
Höfuðborg menningar? Hvað verður um New York í þeim pólskiptum sem eru að eiga sér stað í heiminum? Hún var höfuðborg heimsins. Höf-
uðborg viðskipta og verslunar. Nú þegar miðstöð viðskipta og verslunar flyst til Austurlanda verður New York kannski miðstöð menningar.
Getum við elskað Bandaríkin á ný?
„ÞAÐ er kannski ekki kominn tími til að fyr-
irgefa Bandaríkjunum enn, en það líður að
því að maður geti farið að sakna þeirra,“ seg-
ir greinarhöfundur sem veltir fyrir sér stöðu
Bandaríkjanna í samfélagi þjóðanna og bend-
ir á nýtt hlutverk New York-borgar.
»Bandaríkin munu standa eft-
ir sem eitt af stórveldum
heims, en langt í frá jafn allsráð-
andi og þau voru á 10. áratugn-
um. Engin þeirra þjóða sem nú
eru að stíga fram á sjónarsviðið,
Kína, Indland eða Rússland, eru
þó líkleg til að taka við risaveld-
ishlutverkinu í bráð.
Höfundur er rithöfundur og blaðamaður.