Lesbók Morgunblaðsins - 09.02.2008, Qupperneq 8

8 LAUGARDAGUR 9. FEBRÚAR 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Jónas Sen
sen@mbl.is
V
erdi, sem hét fullu nafni Gu-
iseppe Fortunino Fran-
cesco fæddist þann 10.
október árið 1813. Fæðing-
arbær hans var þorpið Le
Roncole á Norður-Ítalíu,
og bjó fjölskyldan þar við
þröngan kost. Húsakynnin
voru ömurleg og ekki mikill menningarbragur
á heimilinu. Verdi sagði eitt sinn að hann hefði
ekki hlotið neina menntun sem barn, því faðir
hans hefði verið ólæs.
Það var ekki rétt; Verdi átti það til að ýkja og
vera dramatískur þegar hann talaði um fortíð
sína, hann lýsti stundum liðnum atburðum eins
og þeir væru senur í óperuharmleik. Faðir Ver-
dis var ritari féhirðisins í Le Roncole á Norður-
Ítalíu, þar sem fjölskyldan bjó, og hlýtur því að
hafa kunnað að lesa og pára á blað.
Rétt mun þó vera að tónlistaruppeldi Verdis
hafi í fyrstu verið fábrotið. Fæðingarbær hans,
Le Roncole var ekki stór, menningarlífið tak-
markað og menntun bæjarbúa á lágu stigi. Sem
ungur drengur lærði hann að lesa og skrifa hjá
öldruðum prestinum í bænum, en orgelleik-
arinn þar, sem einnig var aldurhniginn, kenndi
honum undirstöðuatriðin í tónfræði.
Verdi þótti strax efnilegur, og þegar hann
var orðinn átta ára keypti faðir hans handa
honum spínettu, sem er nokkurskonar semball.
Á þetta hljóðfæri gat hann æft sig eins og hann
vildi og hefur það sjálfsagt reynst honum vel,
þótt hann kallaði það öllum illum nöfnum síðar
á ævinni.
Fram á veginn
Námið í Le Roncole stóð ekki lengi yfir. Þegar
Verdi var um tíu ára gamall dóu bæði prest-
urinn og orgelleikarinn úr hárri elli. Þá var
stráksi sendur í heimavistarskóla til Busseto,
sem er smábær í u.þ.b. fimm kílómetra fjar-
lægð. Þar hélt hann áfram tónlistarnáminu hjá
kórstjóra og orgelleikara nokkrum, Ferdin-
ando Provesi, og til að eiga einhverja aura spil-
aði hann í messum í heimabæ sínum. Hann
varð að ganga á milli í hvert skipti, og hélt oft á
stígvélunum sínum á leiðinni til að slíta þeim
ekki út.
Í Busseto fékk Verdi ekki sérlega bitastæða
tónlistarmenntun. Hann lærði þó tónsmíðar, og
var iðinn við að semja músík. Þar á meðal var
fjöldinn allur af hergöngulögum fyrir lúðra-
sveitir, nokkrir konsertar, allskyns tilbrigði
fyrir píanó og einnig trúarleg verk.
Tónlist þessi er í sjálfu sér ekki merkileg en
þótti þó bera vott um miklar gáfur. Hún vakti
áhuga kaupmannsins sem faðir Verdis keypti
vín af, en hann hét Antonio Barezzi og var
áhugamaður um tónlist. Barezzi gat leikið
sæmilega vel á nokkur hljóðfæri og hafði stofn-
að tónlistarfélag í bænum. Hann tók Verdi und-
ir verndarvæng sinn og hvatti hann til dáða.
Verdi fékk að æfa sig á píanóið heima hjá hon-
um, og gekk kaupmaðurinn honum að nokkru í
föðurstað. Á endanum fór hann burt úr heima-
vistinni sem hann hafði verið í frá því hann hélt
til Busseto, og flutti inn á heimili Barezzis. Þá
var hann átján ára gamall.
Kynnist fyrri konu sinni
Eftir að hafa dvalið á heimili Barezzis í góðu yf-
irlæti í u.þ.b. ár hélt Verdi til menningarborg-
arinnar Mílanó og sótti um að komast inn í tón-
listarháskólann í borginni. Honum var synjað
inngöngu, enda kominn fjórum árum yfir há-
marksaldur. Í þokkabót þótti hæfni hans við pí-
anóið ekki mikil, og svo var námi hans í ýmsum
tónfræðigreinum mjög ábótavant. Ofan á allt
var skólinn þegar yfirfullur.
Prófdómararnir gerðu sér þó grein fyrir
hæfileikum Verdis og ráðlögðu honum að finna
sér einkakennara, sem hann gerði. Hann hóf
nám hjá Vincenzo Lavigna, og var hjá honum í
nokkur ár. En hann fyrirgaf aldrei tónlistarhá-
skólanum í Mílanó fyrir að hafa hafnað sér, og
minntist þess oft. Löngu síðar, þegar ráða-
menn tónlistarháskólans ætluðu að heiðra hann
sérstaklega, hefndi hann sín með því að hreyta
framan í þá: „Þið vilduð mig ekki þegar ég var
ungur, þið skuluð svo sannarlega ekki fá mig
nú þegar ég er orðinn gamall.“
Fyrsta óperan
Eftir að Verdi hafði dvalið í Mílanó í nokkur ár,
sneri hann aftur til Busseto og hóf að starfa að
tónlist. Hann kvæntist Margheritu, elstu dótt-
ur Barezzis, og eignaðist með henni tvö börn.
Um þessar mundir samdi hann fyrstu óp-
eruna sína, sem var Oberto greifi af San Bo-
nifacio, og var hún frumsýnd í La Scala í Míl-
anó árið 1839. Þá var Verdi tuttugu og sex ára
gamall, og lofuðu viðtökur áheyrenda góðu um
glæsta framtíð á óperusviðinu. Hann hófst því
strax handa við gerð þeirrar næstu, Konungur
í einn dag, sem er gamanópera. Um svipað leyti
flutti hann aftur til Mílanó, og þá með fjöl-
skyldu sinni. Gæfan virtist blasa við honum;
hann var nú virtur tónlistarmaður og ham-
ingjusamur með eiginkonu sinni og börnum.
Ógæfan dynur yfir
En er Verdi var önnum kafinn við að semja
Konungur í einn dag dó annað barn hans, og
var það aðeins rétt rúmlega árs gamalt. Rúmu
ári seinna dó hitt, og skömmu síðar lést eig-
inkona hans. Þá var hann tæplega tuttugu og
sjö ára gamall.
Verdi og Margherita höfðu aðeins verið gift í
fjögur ár, og eins og nærri má geta var fráfall
hennar og barnanna gífurlegt reiðarslag. Það
hafði varanleg áhrif á lífsviðhorf hans, og löngu
síðar skrifaði hann í bréfi: „Fólk segir að óp-
erur séu alltof dapurlegar, og að í þeim séu allt-
of margir dauðdagar. En þegar öllu er á botn-
inn hvolft, þá er dauðinn það eina í lífinu. Hvað
annað hefur það upp á að bjóða.“
Tveimur mánuðum eftir dauða konu hans
var Konungur í einn dag færð upp. Sýningin
mistókst gersamlega, áheyrendur púuðu og
gagnrýnendur skrifuðu um hana eitraðar níð-
greinar. Verdi hafði heldur ekki getað sinnt
verkinu; óperan var ekki fullunnin þegar áföllin
dundu yfir og átti eftir að lagfæra margt í
handritinu.
Afleiðingin af þessu var sú að Verdi lagðist í
þunglyndi og missti sjálfstraustið. Hann var
sannfærður um að hann gæti ekki fundið neina
huggun í að semja tónlist og tók þá ákvörðun að
hætta því fyrir lífstíð.
Semur Nabucco
Nokkru eftir að öll áföllin höfðu dunið yfir
rakst Verdi fyrir tilviljun á umboðsmann sem
hann þekkti, Bartolomeo Merelli. Merelli sagð-
ist vera í vandræðum, því hann bráðvantaði
nýja óperu fyrir La Scala. Hann hefði undir
höndum texta um Gyðingana og Nebúkadnezar
konung sem var eftir Temistocle nokkurn Sol-
era. Annað tónskáld hafði átt að semja óperu
við hann en hefði guggnað á verkinu. Væri
Verdi kannski til í að lesa handritið og sjá til?
Verdi samþykkti það, tók það með sér heim
en óhugur fyllti hjarta hans. Hann hafði þegar
ákveðið að hætta öllum tónsmíðum, og tilhugs-
unin um að byrja á nýjan leik vakti með honum
óþægilegar tilfinningar. Á endanum hugsaði
hann með sér: Nei, að semja tónlist – það skal
ég aldrei framar gera!
Þegar hann kom heim grýtti hann handritinu
á borð. Við það opnaðist það, og þegar hann
ætlaði að loka því aftur varð honum litið á eina
setningu í texta óperunnar: „Fljúgðu, hugsun,
á gullnum vængjum.“ Alveg óvænt kom þá
andinn yfir hann; hann fylltist áhuga og las
handritið.
Morguninn eftir var hann þó aftur búinn að
missa móðinn. Fór hann því beina leið til Me-
rellis til að skila handritinu. Hann sagði honum
að hann gæti ekki tekið að sér verkefnið, en
Merelli vildi ekki heyra á það minnst, tróð
handritinu í frakkavasa hans, ýtti honum út úr
húsinu og lokaði á nefið á honum.
Þetta spark í afturendann varð til þess að
Verdi herti upp hugann og byrjaði að semja
aftur. Von bráðar var óperan, sem hét Na-
bucco, fullgerð. Hún var frumsýnd 9. mars árið
1842 og áhorfendurnir urðu frá sér numdir af
hrifningu. Verdi sló í gegn, og má segja að ferill
hans hafi byrjað þá. Hróður hans barst fljótt
um víða veröld og samdi hann eftir það hverja
óperuna á fætur annarri.
Kona með fortíð
Í einu hlutverkinu í Nabucco var ung söng-
kona, Guiseppina Strepponi. Hún átti eftir að
verða síðari kona Verdis, og varð hjónaband
þeirra farsælt. Í uppfærslunni á Nabucco var
hún þegar orðin fræg, en hafði áður sungið svo
mikið að rödd hennar var í hættu. Hlutverkið í
Nabucco batt næstum enda á feril hennar; hún
hóstaði stöðugt þegar hún var ekki að syngja,
og læknarnir óttuðust að hún væri að fá berkla.
Guiseppina átti vafasama fortíð. Hún hafði
eignast tvö börn utan hjónabands, og á þeim
tíma kallaðist það að vera „laus í rásinni“. Það
var því margt sameiginlegt með Guiseppinu og
Víólettu, sem er aðalpersónan í La Traviata.
Víóletta er nokkurs konar yfirstéttargleðikona,
er deyr úr berklum í lok óperunnar, en það er
ástæðan fyrir því að verkið heitir La Traviata,
sem er ýmist þýtt sem „fallna konan“ eða „hin
afvegaleidda“.
Í rauninni er Víóletta tákn beggja
kvennanna í lífi Verdis. Hún deyr ung eins og
fyrri kona hans, Margherita, og á sér litríka
fortíð eins og Guiseppina, sem var einmitt vör-
uð við berklum af áhyggjufullum læknum. Það
var því kannski engin furða að La Traviata yrði
svo mögnuð ópera sem raun ber veitni, enda
var Verdi að semja músík um konu er hann
þekkti í raun náið.
La Traviata var frumflutt um áratug á eftir
Nabucco. Hún fékk dræmar undirtektir í
fyrstu. Ástæðan var sú að söngkonan í hlut-
verki Víólettu var spikfeit og þótti ekki sann-
færandi í hlutverki fagurrar gleðkonu, hvað þá
veikburða gleðikonu með tæringu. En er óper-
an var sett upp aftur með nýjum söngvurum
varð hún strax gríðarlega vinsæl, þrátt fyrir
tragískan endi. Það hefur hún verið allar götur
síðan, þótt háðfuglar hafi stundum bent á að
eitthvað sé bogið við óperu um konu sem þjáist
af lungnasjúkdómi, en syngur engu að síður
fullum hálsi allt fram í andlátið!
Verdi í auglýsingum
Um Verdi hefur verið sagt að hann hafi verið
„góður“ maður, þótt hann hafi stundum verið
fullur biturleika út í fortíð sína og talað niðr-
andi um föður sinn og uppvaxtarár. Þegar hann
komst til áhrifa reyndi hann oft að láta gott af
sér leiða, m.a. stofnaði hann um síðir elliheimili
fyrir tónlistarfólk.
Um tvö hundruð þúsund manns voru við-
staddir útför tónskáldsins árið 1901 og söfn-
uðust saman fyrir utan kirkjuna þar sem at-
höfnin fór fram. Guiseppina, síðari eiginkona
hans, lést fáeinum árum áður.
Tónlist Verdis er sígild vegna þess að hún
túlkar á svo áhrifaríkan hátt einföldustu, en þó
um leið dýpstu tilfinningar sem bærast í
mannshjartanu. Hún er vissulega ekki byggð
upp á jafnglæsilegan hátt og óperur Wagners,
en laglínurnar eru stórfenglegar og þær ná á
einstakan hátt að skapa stemningu sem hægt
er að gleyma sér í. Að því leyti eiga óperur Ver-
dis margt sameiginlegt með dægurtónlist. Og
rétt eins og góð dægurmúsík er hún orðin svo
samofin nútímamenningunni að hún er leikin í
bíómyndum og auglýsingum fyrir allt mögu-
legt.
Einu sinni var ég staddur á tónleikum þegar
forleikur eftir Verdi var meðal verka á efnis-
skránni. Þá heyrði ég lítinn dreng segja:
„Heyrðu pabbi, er þetta ekki dömubindaaug-
lýsingin?“
Ljóst er að allir þekkja eitthvað eftir Verdi.
Og þannig verður það eflaust um ókomna tíð.
La Traviata ...
fallna konan
La Traviata eftir Verdi, sem var frumsýnd á
fjölum Íslensku óperunnar í gær, er ein vin-
sælasta ópera tónbókmenntanna. Enda var
Verdi snillingur sem átti auðvelt með að búa
til grípandi laglínur. La Traviata er um efni
sem hann þekkti af persónulegri reynslu.
Hann missti ungur eiginkonu sína úr heila-
bólgu, en síðari konan hans þótti eiga litríka
fortíð. Báðar þessar konur endurspeglast í
aðalkvenpersónunni í La Traviata, hinni
vafasömu Víólettu, sem deyr í lok óperunnar.
Höfundur er píanóleikari, þáttagerðarmaður og
tónlistargagnrýnandi við Morgunblaðið. Kvöldverðarboð Víólettu Sigrún Pálmadóttir (Víólet