Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.2008, Blaðsíða 4

Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
Á
vorum tímum
eru sárin sleikt
og pillur gefn-
ar við jafnt
húsbruna sem
verðbréfa-
hruni. Tímans
heróp er enn
líf einstaklingsins og þjóðin er
löngu gleymd. Vor tími er tími
hinna veraldlegu framfara - okkur
líður herfilega vel. Og það er
kannski þess vegna sem órarnir
sækja svona á okkur. Slóvenski
heimspekingurinn Slavoj Zizek tal-
ar um óraplágu í samnefndri bók
sinni, sem kom út í íslenskri þýð-
ingu í lok síðasta árs, og á við hug-
myndirnar sem við gerum okkur
um heiminn, alltumlykjandi hug-
myndafræðina sem byrgir okkur
sýn á hinn svokallaða veruleika.
Zizek segir að við munum ekki
losna við þessa plágu en það sé
eigi að síður hlutverk okkar að
leggja til atlögu við hana, ráða
fram úr henni, ef svo má segja,
túlka hana. Á bak við órana, undir
allri hugmyndafræðinni, er enginn
veruleiki, segir Zizek, órarnir eru
sá heimur sem við þekkjum og við
þurfum að reyna að skilja hann
betur. Þar kemur skáldskapurinn
til sögunnar.
Bókmenntir tímans lækna ekki,
þær færa okkur engar lausnir en
þær kanna sárin, eins og Hannes
Hafstein talaði um að bókmenntir í
lok nítjándu aldar gerðu, þær sýna
og greina og túlka.
En hvað sýna bókmenntirnar?
Og hvernig?
Ætlunin er að svara þessum
spurningum í nokkrum greinum
um íslenskar samtímabókmenntir
hér í Lesbók en fyrst þurfum við
að kanna í stuttu máli bakgrunn
þeirra bókmennta sem skrifaðar
eru hérlendis um þessar mundir.
Vegamót
Breski bókmenntafræðingurinn og
skáldsagnahöfundurinn David
Lodge setti fram þá kenningu árið
1971 í riti sínu, The Novelist at the
Crossroads, að skáldsagnahöfund-
urinn stæði á vegamótum þar sem
raunsæið væri aðalbraut og mód-
ernisminn gata sem skæri hana.
Lodge taldi að í byrjun áttunda
áratugarins væri raunsæið enn
stofnbraut breskrar skáldsagnasa-
gerðar. Nokkrir höfundar kysu að
fara í fótspor James Joyce, Virg-
iniu Woolf og fleiri módernista frá
fyrri hluta aldarinnar en flestir
hikuðu við vegamótin og færu síð-
an hinn breiða veg raunsæislegrar
frásagnarlistar þar sem þeir gætu
þó eigi að síður nýtt sér ýmislegt
úr vopnabúri módernista.
Hér á landi voru aðstæður aðrar
eins og kunnugt er. Íslenskur
módernismi stóð sem hæst árið
1971. Thor Vilhjálmsson, Guð-
bergur Bergsson, Svava Jak-
obsdóttir, Steinar Sigurjónsson,
Jakobína Sigurðardóttir og Þor-
steinn frá Hamri voru meðal
helstu forkólfa hins móderníska
uppbrots í íslenskum frásagn-
arbókmenntum á sjöunda og átt-
unda áratugnum. Árið 1971 kom
Farðu burt skuggi eftir Steinar út
en árið áður kom smásagnasafnið
Óp bjöllunnar eftir Thor, skáldsag-
an Himinbjargarsaga eða skóg-
ardraumur eftir Þorstein kom út
1969 og sama ár Leigjandinn eftir
Svövu Jakobsdóttur, árið áður
sendi Thor frá sér skáldsöguna
Fljótt, fljótt sagði fuglinn og Guð-
bergur sendi frá sér Önnu og Jak-
obína Snöruna, 1973 kom Það sef-
ur í djúpinu eftir Guðberg út og
Djúpið eftir Steinar kom ári
seinna. Þannig mætti áfram telja.
Allir þessir höfundar byggðu fag-
urfræði sína að einhverju leyti á
hinni módernísku hefð sem á und-
an var gengin í Evrópu, Bandaríkj-
unum og víðar eins og Ástráður
Eysteinsson bendir á í glænýju
greinasafni um módernisma (Mod-
ernism, 2007).
Þetta var örugglega meg-
instraumurinn í íslenskri sagna-
gerð á öndverðum áttunda ára-
tugnum og að því leyti eru
aðstæður hér aðrar en í Bretlandi
á sama tíma. En þótt umferð-
arstraumurinn hafi verið þyngri
um hliðargötuna þá var stofn-
brautin eftir sem áður hinn
raunsæislegi frásagnarháttur, enda
með rætur aftur í aldir. Og um-
ferðin eftir henni jókst reyndar
talsvert þegar leið á áttunda ára-
tuginn. Þar var fyrst á ferð bók-
menntastefna sem hefur fengið æði
misjöfn eftirmæli og kennd var við
nýraunsæi. Segja má að henni hafi
verið hleypt af stokkunum einmitt
sama ár og Lodge birti grein sína
með útkomu fyrra bindis Gunnars
og Kjartans eftir Véstein Lúðvíks-
son en það síðara kom út 1972. Í
kjölfarið fylgdu höfundar eins og
Ása Sólveig, Auður Haralds og
Ólafur Haukur Símonarson. Ný-
raunsæ sagnagerð átti að lýsa
veruleikanum með raunsæjum
hætti og greina samfélagsástandið.
Fagurfræðin var ekki ósvipuð
þeirri sem Hannes Hafstein boðaði
í lok nítjándu aldar.
En það var líka annar þráður í
raunsærri sagnagerð á áttunda
áratugnum, að hluta til spunninn
úr módernísku efni. Vegamótalík-
ing Lodge á við um þessa höfunda
sem eru meðal annarra Pétur
Gunnarsson og Ólafur Gunnarsson.
Jón Yngvi Jóhannsson bendir á
það í fimmta bindi Íslenskrar bók-
menntasögu (2006) að fyrstu skáld-
verk Péturs, svo sem Punktur
punktur komma strik (1976), vísi
fram til skáldsagna níunda og tí-
unda áratugarins í mörgu, þar séu
gerðar margvíslegar tilraunir með
skáldsöguformið og frásagnarhátt,
án þess þó að víkja frá línulegri
frásögn, kunnuglegu umhverfi eða
hefðbundinni persónusköpun og
þroskasögu. „Formtilraunir Péturs
felast fremur í því að rannsaka
möguleika hefðbundins forms en
að finna upp nýtt,“ segir Jón
Yngvi. Leitin að sjálfsmynd og
sjálfsskilningi sé líka miðlæg í
verkum Péturs en þar sé ekki boð-
ið upp á félagslegar lausnir, eða
lausnir yfirleitt. Tengsl veruleika
og skáldskapar séu líka fyrirferð-
armikið umfjöllunarefni hjá Pétri.
Þau áttu eftir að verða gegn-
umgangandi í bókmenntum næstu
ára.
Í stuttu máli má segja að frá-
sagnarfræðilegum möguleikum
fjölgi nokkuð eftir því sem líður á
níunda og tíunda áratuginn. Ást-
ráður Eysteinsson og Úlfhildur
Dagsdóttir vekja athygli á því í rit-
inu A History of Icelandic Literat-
ure (2006) að aukin þýðinga-
starfsemi á áttunda og níunda
áratugnum eigi stóran þátt í þess-
ari útvíkkun íslenskrar sagnagerð-
ar. Hér voru sérlega mikilvægar
þýðingar Guðbergs Bergssonar á
Hundrað ára einsemd eftir Gabriel
García Marquez (1967; þýdd 1978)
og Don Kíkóta eftir Cervantes
(1604-1614; þýdd 1981-84), þýð-
ingar Þorgeirs Þorgeirsonar á
verkum Williams Heinesens svo
sem Turninum á heimsenda (1976;
þýdd 1977) og þýðingar Ingibjarg-
ar Haraldsdóttur á verkum Dostoj-
evskís og Meistaranum og Marga-
rítu eftir Mikhail Búlgakov (1967;
þýdd 1981) og fleiri mætti nefna.
Sum grundvallarrit módernismans
voru síðan þýdd þegar tók að líða
á tíunda áratuginn, þar á meðal
verk eftir James Joyce, Marcel
Proust og Franz Kafka.
Áhrifin af öllu þessu þýðinga-
starfi á íslenskar samtímabók-
menntir eru að stórum hluta
órannsökuð en stundum hefur til
dæmis verið talað um tilkomu
töfraraunsæis í íslensku skáldsög-
unni fyrir áhrif Marquezar. En
þýðingastarfið á vafalaust ekki lít-
inn þátt í því að það má notast við
aðra líkingu úr smiðju Davids
Lodge þegar ástandinu í bók-
menntum tíunda áratugarins hér-
lendis er lýst. Lodge skrifaði nefni-
lega grein árið 1992 þar sem hann
svarar þeirri spurningu hvort
skáldsagnahöfundurinn standi enn
á krossgötum („The Novelist
Today: Still at the Crossroads?“, í
New Writing). Hann komst að
þeirri niðurstöðu að umhverfi
skáldsagnahöfunda líktist nú meira
„fagurfræðilegri verslunarmiðstöð“
þar sem til boða stæði áður óþekkt
úrval af stílum, frásagnartækni og
umfjöllunarefnum. Rithöfundarins
– eða viðskiptavinarins – væri valið
og hann gæti síðan búið til þá
blöndu sem hentaði honum hverju
sinni. Í stað andstæðuparsins
raunsæis og módernisma væri
kominn blendingur sem erfitt væri
að festa hendur á.
Bókmenntaleiki og
óbókmenntaleiki
Verslunarmiðstöðvalíking Lodge
skírskotar til menningarástands
samtímans, sem stundum hefur
verið kennt við póstmódernisma.
Neysluhyggja nýkapítalismans er
undirliggjandi orsök þessa ástands
eða kjarni þess. Markaðskerfið
stýrir ekki aðeins fjármagni heims-
ins, viðskiptum og verslun, heldur
einnig menningunni og allri
reynslu okkar. Þetta er kannski
kunnara en frá þurfi að segja, en
markaðurinn hefur einnig verið
notaður sem eins konar myndlík-
ing um það hvernig póstmódern-
ískar bókmenntir verða til. Höf-
undurinn starfar á eins konar
markaðstorgi, líkt og Lodge segir,
þar sem hann getur valið úr öllum
þeim stílum og stefnum sem til
boða standa. Með þessu er verið að
lýsa þeirri tilfinningu, sem hefur
orðið sterkari og sterkari síðustu
ár, að í bókmenntum og listum hafi
allt verið reynt nú þegar – mód-
ernisminn braut upp hefðirnar með
öllum tiltækum ráðum rétt eins og
hann væri að reyna að komast að
innsta kjarna sköpunarinnar en nú
sé andrúmsloftið meira eins og á
uppboðsmarkaði, menn séu mis-
djarfir í tilboðum sínum, það heyr-
ist um einstaka yfirboð en almennt
sé frekar létt stemmning og lítið
um óvinveittar yfirtökur.
Auðvitað er þetta ákveðin ein-
Bókmenntir á tímum
Bókmenntir í byrjun 21. aldarinnar færa okkur engar lausnir en þær sýna,
greina og túlka. En hvað sýna bókmenntirnar og hvernig? Ætlunin er að
birta nokkrar greinar um íslenskar samtímabókmenntir á næstu vikum.
Byrjað er á inngangi um bókmenntir síðustu áratuga. Athyglinni er fyrst
beint að sagnagerðinni.
» Spurningarnar sem módernisminn vakti um eðli og
hlutverk skáldskaparins eru bráðlifandi í bókmenntum
samtímans. Og aðferðir hans hafa gert skáldsöguna að
öflugra tæki til að sýna og greina menningarástandið.
Þetta eru því spennandi tímar.
4 LAUGARDAGUR 29. MARS 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók