Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.2008, Blaðsíða 5

földun á bókmenntasögunni en eft-
ir tiltölulega skýrar línur í bók-
menntum níunda áratugarins – þar
sem sumir héldu sig við raunsæis-
legar frásagnarbókmenntir á með-
an aðrir notuðu ljóðrænu og fant-
asíu til þess að koma sögunni til
skila – þá tók við tímabil sem erf-
iðara er að festa hendur á, enda
stundum sagt að allt hafi orðið
leyfilegt á tíunda áratugnum. Það
þýðir ekki aðeins að bókmennta-
greinar sem áður þóttu lítils virði
fengju fullan þegnrétt í bók-
menntaheiminum heldur einnig að
ólíkar bókmenntagreinar tóku að
skarast með fjölbreyttari hætti.
Glæpasagnabylgjan íslenska, sem
segja má að hafi byrjað með fyrstu
bók Arnaldar Indriðasonar, Sonum
duftsins, árið 1997, er þannig dæmi
um það hvernig nýjar leiðir opn-
uðust í bókmenntalandslaginu, en
rúmum tíu árum áður hafði Thor
Vilhjálmsson gefið út Grámosinn
glóir sem er söguleg skáldsaga
sem dregur sífellt í efa möguleika
sína á að varpa ljósi á sannleika
hinna sögulegu viðburða en nýtir
módernískra fræðimanna á borð
við Jacquez Derrida, Michel Fou-
cault, Jean-François Lyotard og
Jean Baudrillard, enda séu þær
orðnar þeim jafn handgengar og
tilvistarstefna Jean-Paul Sartres
og félaga hafi verið rithöfundum
um og upp úr miðri síðustu öld.
Hér á landi hefur mátt sjá glitta
í kenningar um hið póstmódern-
íska ástand í bókmenntum. Nefna
mætti bækur eftir Hallgrím Helga-
son, Rögnu Sigurðardóttur, Mikael
Torfason, Hermann Stefánsson,
Kristínu Eiríksdóttur og Ófeig Sig-
urðsson. Hér virðist samt ekki
vera jafn mikið svigrúm til rót-
tækra tilrauna og víða ann-
arsstaðar. Nefna mætti til sam-
anburðar höfunda eins og Ali
Smith í Bretlandi, Héléne Cixous í
Frakklandi og David Foster Wal-
lace í Bandaríkjunum, sem öll hafa
til dæmis unnið með afbyggingu í
verkum sínum.
Tími hins óljósa
Sjálfsagt sakna ekki margir rót-
tækra formtilrauna í íslenskri
sagnagerð – þótt sumir telji þær
lífakkeri hennar – og það væri al-
rangt að halda því fram að til-
breytingarleysi eða lognmolla hafi
ríkt í bókmenntum hérlendis und-
anfarin ár. Spurningarnar sem
módernisminn vakti um eðli og
hlutverk skáldskaparins eru bráð-
lifandi í bókmenntum samtímans.
Og aðferðir hans hafa gert skáld-
söguna að öflugra tæki til að sýna
og greina menningarástandið.
Þetta eru því spennandi tímar.
En hvaða mynd sýna bókmennt-
irnar af samtímanum? Hver er
greining þeirra á sjúkdóms-
einkennunum?
Ætlunin er að svara þessum
spurningum í nokkrum greinum
næstu laugardaga. Einu getum við
þó slegið föstu strax: Bókmennt-
irnar glíma nú við stórar spurn-
ingar um veruleika sem virðist
vera að hverfa, siðferði sem virðist
vera á undanhaldi, pólitík sem
virðist hafa minni og minni þýð-
ingu í samfélaginu, hugmyndafræði
sem virðist yfirgnæfa alla hugsun,
menningu sem virðist ekki ná utan
um sjálfa sig, tíma sem virðast
óljósir að nánast öllu öðru leyti en
því að okkur líður herfilega vel.
sér um leið frásagnartækni glæpa-
sagna.
Þessi skörun hefur sett sífellt
meira mark á bókmenntirnar
síðustu ár. Allt fram undir lok
síðustu aldar virtust vera til tvær
ólíkar tegundir bókmennta. Annars
vegar bókmenntir sem voru ekki
mjög uppteknar af því sem við get-
um kallað bókmenntaleika, til
dæmis skáldsögur sem nýttu hinn
raunsæislega frásagnarhátt án efa-
semda um eða truflunar á miðlun
sögunnar. Hins vegar bókmenntir
sem voru uppfullar af athugasemd-
um um miðlun sína, um tengsl
skáldskaparins og veruleikans,
orða og hluta. Slíkar bókmenntir
hafa verið kallaðar sjálfsögur (e.
metafiction) enda uppteknar af
sjálfum sér, aðferðum bókmennt-
anna og aðkomu þeirra að veru-
leikanum og skynjun okkar á hon-
um. Núna eru þessi skil svo gott
sem horfin. Pælingar um mörk
skáldskapar og sannleika, tilurð
sögunnar, stöðu og virkni höfund-
arins í verkinu og svo framvegis
eru orðnar að sjálfsögðum hlut í
hvaða skáldsögu sem er. Þetta eru
módernísk einkenni, hluti af fram-
úrstefnu síðustu aldar, sem þykja
nú ekkert tiltökumál í raunsæis-
legri frásögn. Að vísu hafa höf-
undar íslenskra afþreyinga-
bókmennta ekki nýtt sér þessa
frásagnarlegu möguleika nema í
litlum mæli sem er ef til vill
ástæða þess að þær hafa ekki enn
hlotið fulla viðurkenningu.
Þessar breytingar koma heim og
saman við það að eitt af helstu um-
fjöllunarefnum íslenskra frásagn-
arbókmennta undanfarin ár er ein-
mitt skörun eða tengsl skáldskapar
og veruleika. Þetta þarf ekki að
koma á óvart vegna þess að fræða-
heimurinn, ekki síst sá hluti hans
sem fæst við að lýsa menningar-
ástandi samtímans, hefur verið
mjög upptekinn af hugmyndinni
um veruleikann og möguleikum
tungumálsins til að lýsa honum, en
einnig afbyggingu hans og hvarfi.
Richard Bradford heldur því fram
í nýrri bók um breskar sam-
tímaskáldsögur, The Novel Now
(2007; úr henni hef ég vitneskjuna
um greinar Lodge) að skáldsagna-
höfundar nú um stundir nýti sér
markvisst kenningar póst-
hins óljósa
Stórar spurningar Bókmenntirnar
glíma nú við stórar spurningar um
veruleika sem virðist vera að
hverfa, siðferði sem virðist vera á
undanhaldi, pólitík sem virðist hafa
minni og minni þýðingu í samfélag-
inu og þannig mætti áfram telja.
Rithöfundurinn verður að hafa sig
allan við.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. MARS 2008 5
HEYRNARÞJÓNUSTA


       
    ! "#"$
%&'()'*+,-(.)'
%&'()'/%'(0
%&'()'1+-
'2 .345
(  6 777$"$ 8 1 
     !
Dot er góður punktur
fyrir þá sem vilja heyra vel.
Þessi punktur er agnarsmátt heyrnartæki
semmeð nýjustu tölvutækni bætir við heyrnina
þeirri tíðni sem notandinn hefur tapað.
Hringdu og láttu okkur fræða þigmeira um
þessa undraverðu tækni.
Heimsins minnstu heyrnartæki koma frá ReSound . . . . . . . . . . .