Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.2008, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.2008, Blaðsíða 11
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. MARS 2008 11 Eftir Þröst Helgason throstur@mbl.is Danska skáldsagan Sá semblikkar er hræddur við dauð- ann eftir Knud Romer, sem nú er komin út í íslenskri þýðingu Höllu Sverrisdóttur hjá Máli og menn- ingu, vakti at- hygli og úlfúð í heimalandi höf- undarins þegar hún kom út, enda byggir hann söguþráð- inn á eigin upp- vexti í litlu þorpi nálægt þýsku landamærunum og þykir afar óvæginn gagnvart því umhverfi sem hann er sprottinn úr. Drengurinn Knud á ekki sjö dagana sæla á bernskuárum sín- um; þýsk móðir hans verður fyrir ofsóknum bæjarbúa vegna þjóð- ernis síns og Knud má þola gegnd- arlaust einelti annarra barna. Saga fjölskyldunnar er samofin tíð- arandanum og fortíðin fylgir fólk- inu eins og dimmur skuggi.    Dagbók góðrar grannkonu eftirnóbelsskáldið Doris Lessing er komin út í þýðingu Þuríðar Bax- ter. Bókin kom fyrst út árið 1983 en í íslenskri þýðingu 1988 og er nú endurútgefin hjá JPV-útgáfu. Bókin segir sögu Jane Somers sem gegnir ábyrgðarstöðu og hefur alltaf hugsað mest um starf sitt og útlit en þegar hún horfir á eftir manni sínum og móður í gröfina verður henni ljóst að samband hennar við annað fólk er reist á sandi. Allt breyt- ist þegar hún kynnist af til- viljun aldraðri grannkonu sinni, Maudie, sem hef- ur frá unga aldri þurft að berjast hart fyrir tilveru sinni og rétt- indum. Jane axlar smám saman meiri ábyrgð á Maudie gömlu og kjörum hennar og kynni þeirra verða afdrifarík; Jane öðlast þroska til að endurskoða líf sitt og gefa því tilgang handan sýnd- armennsku og sjálfumgleði. Doris Lessing fæddist árið 1919. Hún hlaut Nóbelsverðlaunin í bók- menntum 2007 eftir langan höfund- arferil sem hófst 1950 þegar skáld- sagan Grasið syngur var gefin út í Bretlandi.    Út er komin, hjá bókaforlaginuBjarti, spennusagan Ekki sjón að sjá eftir Robert Goddard. Bókin kemur út í kilju. Á heitum sum- ardegi í Aven- bury árið 1981 var tveggja ára stúlku, Tamsin Hall, rænt þar sem hún var á leið í skógarferð með fóstru sinni. Sjö ára systir hennar varð fyrir bíl ræningjanna og dó. Eina vitnið að þessum hörmulegu atburðum var David Umber, ungur doktorsnemi sem staddur var á kaffihúsi skammt þar frá. Hann hafði átt stefnumót við ókunnan mann sem sagðist geta veitt honum áður óþekktar upplýsingar sem vörðuðu dokt- orsverkefni Davids. Maðurinn kom aldrei og David heyrði aldrei frá honum aftur. Tamsin Hall fannst heldur aldrei. Árið 2004, 13 árum síðar, fær rannsóknarlögreglumaðurinn George Sharp bréf sem verður til þess að hann ákveður að taka upp rannsókn málsins að nýju og freista þess að komast að því hvað varð um Tamsin Hall. En sum mál eru kannski betur gleymd og graf- in. BÆKUR Knud Romer Robert Goddard Doris Lessing Eftir Þröst Helgason throstur@mbl.is Fyrsti þáttur Mannaveiða var sýndur íRíkissjónvarpinu síðastliðið mánudags-kvöld. Þættirnir eru byggðir á glæpa-sögunni Aftureldingu eftir einn af upp- hafsmönnum íslensku krimmabylgjunnar, Viktor Arnar Ingólfsson. Sveinbjörn I. Baldvinsson skrifar handritið og virðist af fyrsta þætti að dæma ætla að fylgja bókinni nokkuð nákvæm- lega. Ein grundvallarbreyting hefur þó verið gerð; annar lögreglumannanna sem eru í aðal- hlutverki, Birkir, er ekki Víetnami að uppruna eins og í bókinni heldur Íslendingur í húð og hár. Hann er leikinn af Gísla Erni Garðarssyni en Ólafur Darri Ólafsson fer með hlutverk félaga hans, Gunnars. Líkt og í öllum krimmum eru lögreglumenn- irnir þungamiðja sögunnar. Það ríður því á að vel takist til við persónusköpunina. Þeir Gunnar og Birkir eru ólíkir, eins og vera ber, Gunnar er harði naglinn með kæruleysislega brosið en Birk- ir alvarlega týpan með stífu hárgreiðsluna. Sam- starf þeirra fer illa af stað en það á eftir að smella saman ef formúlunni verður fylgt. Áhorfendur kannast við þessa uppskrift úr Glæpnum danska. Þar fékk samband lögreglumannanna hins vegar dramatískan endi um það bil sem traust og vin- skapur voru að myndast á milli þeirra. Álitsgjafar, sem Morgunblaðið leitaði til í vik- unni, höfðu sumir orð á stirðum leik í fyrsta þætt- inum. Þetta átti meðal annars við um Gísla Örn. Eins og álitsgjafarnir bentu á hefur það löngum verið einn helsti galli íslenskra sjónvarpsþátta og kvikmynda að leikur er of stílfærður og stór, of sviðslegur. Hér mætti taka Dani til fyrirmyndar sem hafa aðdáunarvert vald á realískum og fín- legum leik enda byggt á langri og blómlegri hefð. Ólafur Darri sýndi hins vegar mjög sannfær- andi leik í fyrsta þættinum. Mótun persónunnar var skýr og áhugaverð – líklega hjálpar það til að hún liggur fyrir í bókinni sem byggt er á. Íslenski krimminn fylgir þeirri hefð að hafa þann eða þá sem rannsaka glæpinn í forgrunni. Hin leiðin – að segja söguna út frá sjónarhorni glæpamannsins – hefur einkum verið farin í bandarískum glæpasögum, til dæmis í klass- ískum bókum á borð við The Postman Always Rings Twice eftir James M. Cain og The Tal- ented Mr. Ripley eftir Partricia Highsmith sem báðar hafa verið kvikmyndaðar. Í Aftureldingu Viktors Arnar er lýst inn í hugskot glæpamanns- ins í skáletruðum innskotsköflum sem hafa verið allalgengir í íslenskum krimmum. Þessum inn- skotum er ekki haldið í sjónvarpsþáttunum, kannski sem betur fer því þau bæta afar litlu við ágætt plottið. Það verður forvitnilegt að sjá hvert framhaldið verður á Mannaveiðum. Vonandi kveikir það áhuga á frekari krimmaframleiðslu í sjónvarpi enda frábært sjónvarpsefni. Glæpasagan hefur reynst áhugaverður spegill íslensks samtíma en það er einmitt það sem góður fjölmiðill á að vera. Mannaveiðar og Afturelding » Það ríður því á að vel takist til við persónusköpunina. Þeir Gunnar og Birkir eru ólíkir, eins og vera ber, Gunnar er harði naglinn með kæruleysislega brosið en Birkir alvarlega týpan með stífu hárgreiðsluna. ERINDI Eftir Björn Þór Vilhjálmsson vilhjalmsson@wisc.edu K anadíski rithöfundurinn og blaða- konan Naomi Klein vakti mikla athygli með fyrstu bók sinni, No Logo: Taking Aim at the Brand Bullies, sem út kom um árþús- undamótin. Enda ekki að furða, þarna var á ferðinni herskátt rit eftir ungan höf- und sem gagnrýndi harðlega þá hröðu þróun í átt að fyrirtækjavæðingu mannlífsins sem að mati Klein var og er bersýnileg í samtímanum. Höf- undur tók til umfjöllunar sókn fyrirtækja inn á ýmis þau svið hversdagslegs lífs í N-Ameríku sem áður höfðu verið látin í friði, a.m.k. ekki undirlögð af auglýsingum, og það hvernig ímyndasköpun og auglýsingar hafa í vissum skilningi tekið að ryðja veruleikanum úr sessi. Klein benti á að vörumerk- ið hafi smám saman orðið mikilvægara en sjálf varan, að hluta til vegna þess að rétta ímyndin margfaldar prísinn. En slík hagfræði er ekki það sem Klein var í raun uppsigað við heldur það sem kemur í ljós þegar gægst er að baki vörumerkinu og forvitnast um framleiðsluaðstæðurnar. Þá birt- ist heldur óskemmtileg mynd. Þetta þekkir fólk svo sem í dag, heilmikil vakning hefur orðið um börn og fullorðna sem í fátækum löndum þræla við ömurlegur aðstæður við að útbúa lúxusvarn- inginn okkar, en bók Klein átti einmitt þátt í fjöl- miðlavakningunni um þetta málefni á sínum tíma. Þá var sá félagslegi „samningur“ sem framan af öldinni hefur legið samskiptum vinnuveitenda og starfsfólks í Bandaríkjunum til grundvallar tek- inn að ótryggjast mjög á níunda og tíunda ára- tugnum, og að mati Klein var honum í raun sagt upp einhliða af hálfu fyrirtækja. Í þessari fyrstu bók sinni er Naomi Klein þannig að reyna að varpa ljósi á þá undarlegu staðreynd að á sama tíma og fyrirtæki breiddu úr sér í ímyndaheim- inum voru þau einnig í auknum mæli að yfirgefa bandarískan raunheim með því að flytja fram- leiðslustörf úr landi. Jafnvel mætti segja að ekki sé nógu sterkt til orða tekið þegar því er haldið fram að bókin hafi „vakið athygli“ – No Logo var í senn rökrétt af- leiðing and-hnattvæðingarhreyfingarinnar sem hafði verið að sækja í sig veðrið áratuginn á undan og innblástur fyrir áframhaldandi gagnrýni (bók- in varð því eins konar vörumerki hreyfinga sem voru gagnrýnar á hnattvæðinguna). En þannig öðlaðist Klein bæði viðurkenningu og frægð með sinni fyrstu bók (sem var ekki óumdeild en rann út eins og heitar lummur) og þótt nokkur bið hafi verið eftir annarri bók hefur hún haldið ótrauð áfram starfi sínu sem mikilvægur og margverð- launaður rannsóknarblaðamaður. Skrif hennar hafa undanfarin ár birst reglulega í bandarískum tímaritum á borð við Harpers og Nation auk þess sem hún skrifar reglulega fyrir dagblöð í heima- borg sinni, Toronto. En undir lok síðasta árs kom út önnur bók eftir Klein, eftirleikurinn að No Logo, sem nefnist The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism og fjallar um það hvernig þjóðfélagsleg áföll hafa í gegnum tíðina verið notuð til að greiða leiðina fyr- ir gagngerar umbreytingar á samfélagsgerðinni, breytingum sem jafnan eru keyrðar í gegn af hagsmunaðilum og miðast án undantekninga við markaðsvæðingu, það að skapa vinsamlegt um- hverfi fyrir rekstur alþjóðlegra stórfyrirtækja. Naomi Klein skoðar sögu efnahagslegra umbreyt- inga í Suður-Ameríku, Afríku og í Austurlöndum og myndin sem hún dregur upp er á köflum æði óhugnanleg, ekki síst það sem hún hefur að segja um tilraunir Bandaríkjamanna og nýíhaldsins til að breyta Írak í paradís kapítalistans (vart þarf að minnast á skipbrot þeirra hugmynda). Verkið ber svip af aðferðafræði forverans því hér er aðferðum rannsóknarblaðamannsins blandað saman við öfluga hugmyndafræðilega greiningu og gagnrýni. En líkt og í fyrri bókinni kýs Klein að treysta ekki alfarið á vinnu annarra eins og hún birtist í formi tölfræðilegra upplýs- inga og skýrslna heldur ferðast höfundur á milli þeirra staða sem fjallað er um. Hún virðir fyrir sér umhverfið, tekur viðtöl við fólk og gefur sér tíma til að kynnast lífi þess og skoðunum. Þannig má kannski segja að tölfræðilega hliðin sé sett í beina samræðu við þann áþreif- anlega veruleika sem blasir við þeim sem kynnast ástandinu „á jörðu niðri“. Hér er ekki verið að gefa í skyn að vinnuaðferð Klein sé huglæg eða ófullnægjandi sam- kvæmt akademískum stöðlum – hún er jafnan með staðreyndir á hreinu og vísar til traustra heim- ilda til að styðja fullyrðingar. Það að hún hafi ferðast til Jakarta (við ritun No Logo) og Bagdad (við rit- un nýju bókarinnar) – svo aðeins sé vísað til tveggja staða sem koma við sögu þessa víðförla rithöfundar – er ekki fjarvistarsönnun fyrir akademísk vinnubrögð heldur frekar eins konar viðbót eða út- víkkun á hefðbundnum ramma þeirra. Skálkaskjól fyrir markaðsumbætur Klein skoðar efnahags- og sam- félagssögu undanfarinna áratuga gagnrýnum augum og leggur til at- lögu við þá hugmyndafræði sem kjarnaðist á hvað eftirminnileg- astan máta í slagorði Francis Fukuyama um „endalok sög- unnar“, þ.e.a.s. að eftir hrun Sov- étríkjanna hafi hugmynda- fræðilegu kapphlaupi heimsins lokið og kapítalisminn komið fyrst- ur í mark. Með vísun til Hegels vildi Fukuyama halda því fram að heimsandinn hefði numið staðar, stigið niður af farskjóta sínum og hreiðrað um sig eins og blóm í eggi á Wall Street. Um frekari framþróun yrði ekki að ræða, a.m.k. ekki í grundvallaratriðum. Klein bendir hins vegar á að alvarlegt misgengi megi greina í framrás kapítalismans á heimsvísu á liðn- um áratugum, og þar vísar hún sérstaklega til Miltons Friedmans, eins áhrifamesta hugmynda- smiðs íhaldshreyfingarinnar á síðari hluta tutt- ugustu aldar. En hugmyndin að baki „áfalla- kapítalisma“ er einmitt rakin til Friedmans, a.m.k. að hluta, en þar er gengið út frá því sem vísu að það sé í kjölfar þjóðfélagslegra hörmunga, þegar almenningur er í losti og stjórnkerfi jafnvel lamað, sem sóknarfæri skapist, að þetta sé í raun afar heppilegur tími til að knýja fram breytingar („markaðsumbætur“) sem einmitt séu svo stór- tækar, róttækar og vafasamar að undir venjuleg- um kringumstæðum væru þær aldrei teknar í mál. Dæmi um svona lagað eru mýmörg, Klein skoðar ástandið í Chile eftir morðið á Allende, Austur-Evrópu eftir hrun Sovétríkjanna, New Orleans eftir fellibylinn Katrínu og Írak eftir inn- rásina. Þetta er metnaðarfull bók, hún er afar skemmtileg aflestrar og reynist merkileg af- hjúpun á orðræðu óhefts markaðskapítalisma. Áfallahjálp Undir lok síðasta árs kom út ný bók eftir Naomi Klein, eftirleikurinn að kunnri bók hennar, No Logo, sem nefnist The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism og fjallar um það hvernig þjóðfélagsleg áföll hafa í gegnum tíðina verið notuð til að greiða leiðina fyrir gagngerar um- breytingar á samfélagsgerðinni. Klein „Þetta er metnaðarfull bók, hún er afar skemmtileg af- lestrar og reynist merkileg afhjúpun á orðræðu óhefts markaðs- kapítalisma,“ segir Björn Þór um The Shock Doctrine.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.