Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.2008, Blaðsíða 16

Eftir Hermann Stefánsson
hermannstefansson@yahoo.com
Á
myndinni er ekki bara uppnám
heldur ójafnvægi. Ekki er ljóst
hver afstaða fólksins er gagn-
vart konunni, hvar hún stendur
og hvert þau eru að horfa. Á
myndfletinum takast á tvö
form, tveir helmingar, og vinstri helmingurinn
hefur betur í ofgnótt sinni: Rass og fótleggir
fylla upp í rammann en fólkið hægra megin bíð-
ur ósigur. Konan hefur gert innrás í einka-
svæði þeirra, hún stendur of nálægt, gnæfir yf-
ir þeim og vanhelgar þau. Litur myndarinnar
er brúnn: Hörundslitur mannsins er mitt á
milli litarins á sokkabuxnaklæddum lærunum
og brúna litarins í bakgrunni. Blái jakkinn hans
stingur í stúf við umhverfið en hvítt andlit og
handleggur konunnar kallast á við mjóhrygg-
inn á dansaranum. Hverju lýsir svipur kon-
unnar? Skelfingu, hneykslun, leiða, vorkunn?
Hlutfallslega virðast þau eiginlega aðeins of lít-
il, eins og þau sitji í raun spottakorn frá eða til-
heyri öðrum heimi þar sem þau hitta ekki fyrir
neinn klúran rass. Fyrir aftan parið er brúnt
tóm með áferð sem minnir á veggfóður frá átt-
unda áratugnum. Konan gæti verið úr kvik-
mynd frá sjöunda áratugnum, kjóllinn er klass-
ískur en einkum er hárgreiðslan gamaldags.
Þau hefðu eins getað setið bara sisvona í
grandaleysi á kaffihúsi og spjallað saman þeg-
ar kvenmaður í netsokkabuxum kom allt í einu
aðvífandi og byrjaði að skaka framan í þau
rassinum. Þeim hefur brugðið í brún við þetta
áreiti. Æ, eigum við ekki að fara eitthvað ann-
að? Maðurinn horfir á rassinn en konan fremur
á fótleggina, það er jafnvel eins og hún horfi
fremur eitthvað út úr myndinni. Sambandið á
milli parsins leynir sér ekki, líkamleg nálægð
segir að þau eigi sér einkalíf (kannski haldast
þau í hendur), og þótt þau horfi ekki einu sinni
hvort á annað er eins og þau standi í einhverju
leynimakki. Þau minna á gamlar svart-hvítar
glæpamyndir og gætu eins verið að bræða með
sér að drepa konuna í netsokkabuxunum. Eig-
um við að drepa hana? Hvernig gætum við
komist upp með það?
En þau sitja auðvitað ekki á kaffihúsi og
skipuleggja morð og það er ekki einu sinni víst
að þau sitji. Tilefnið er mislukkuð endurkoma
söngkonunnar Britney Spears á MTV-
verðlaunahátíð á síðasta ári. Myndin er á vef
fréttastofunnar Reuters, sögð vera frá atburð-
inum og merkt ein af myndum ársins 2007.
Hvers vegna? Vegna þess hve hún segir mikið.
Þetta er mynd um það að horfa: Við horfum á
fólkið horfa á rassinn. Fatnaðurinn er búning-
urinn sem Britney klæddist við þetta tækifæri
og sé litið á upptöku af viðburðinum má sjá að
það er eins líklegt að fólkið sitji ekki og horfi
upp á senuna heldur sé hluti af stórum hópi
dansara sem fór lostafullum höndum um Brit-
ney á sviðinu í atriðinu. Sé þátttakendur en
ekki vitni. Ef það er rétt má kannski segja það
sama um okkur sem horfum á fólkið horfa á
rassinn, við erum ekki saklausir áhorfendur
heldur þátttakendur í sögu sem ber yfirskrift-
ina „Drepum Britney Spears“.
Augnaráðið sem vestrænir fjölmiðlar og þar
með lesendur hafa beint að Britney Spears er í
senn kynferðislegs eðlis og þrá eftir að drepa
hana. Britney er viðfang einæðings: Hún birt-
ist í öllum íslensku blöðunum flesta daga vik-
unnar og er alltaf undir liðnum „Mest lesið“ í
vefmiðlunum. Við höfum fylgst með henni vesl-
ast upp og fitna, sökkva í eiturlyfjafen, hóta
sjálfsmorði, skilja, eignast börn og missa for-
ræði yfir þeim, raka sig sköllótta, tapa geð-
heilsunni og leggjast inn á geðsjúkrahús –
missa tökin í öllum skilningi og á nákvæmlega
sama hátt og þegar fólk deyr og fær fullnæg-
ingu. Við erum að ríða Britney Spears til
dauða. Britney hefur verið í kastljósinu frá því
hún var táningur og lýsti því yfir að hún hygð-
ist ekki missa meydóminn fyrr en hún hefði gift
sig. Fjölmiðlar gripu hana á lofti tóku að segja
framhaldssögu þar sem Britney missti mey-
dóminn, giftist, eignaðist börn og skildi og
stefndi niður á við í samfelldri hnignun. Þannig
áfram smáfrétt eftir smáfrétt, skandala á
skandala ofan, þar til kom að þessari hörmu-
legu endurkomu á MTV-hátíð. Hún söng lagið
„Gimmie More“ af nýjasta diski sínum, Blacko-
ut, og var klámfengnari en nokkru sinni. En
klám og klúrheit voru ekki ástæðan fyrir at-
hyglinni sem viðburðurinn vakti og það hefur
ekki merkingu að tala um „klámvæðingu“ í
þessu samhengi: Orðið „klámvæðing“ birtist
fyrst sem fyrirsögn í íslensku dagblaði, DV, við
hliðina á símavændisauglýsingum: Blaðið höfð-
aði til siðferðisvitundar góðborgara og vildi
skera upp herör gegn því sem best birtist á síð-
um þess. Hnýsnin um helga dóma Britney
(þessi óseðjandi þorsti eftir einkalífi annarra,
einhverju einkalífi) er ekki aðeins til marks um
framrás gulu pressunnar og klámsins heldur
einnig (og ekki annað en) nýgerving af hneyksl-
unargirni smáborgaralegra kellinga í vest-
urbænum sem hafa á öllum tímum þefað uppi
hneykslunarhellur, smjattað og undrast og
fengið útrás í lesendadálkum virðulegustu
blaða. Eftirlætis uppákoma fjölmiðla með Brit-
ney er ekki kynlífsmyndband heldur hátíð-
arútsending af MTV-hátíð. Og það var ekki
klám sem vakti athygli heldur sú staðreynd að
hún dansaði klunnalega og var of feit, klunna-
leg kona með slappa magavöðva. Loksins var
Britney Spears komin að leiðarlokum. Dómur
fjölmiðla var einróma, þetta var búið, Britney
var útriðin og steindauð. Nákvæmlega eins og
margar aðrar, frá Marilyn Monroe til Díönu
prinsessu.
Allir höfðu fengið leiða á sögunni en hún
heldur samt áfram sem nokkurs konar eft-
irmáli – líf að loknum ósigri, drög að útför.
Áhugi fjölmiðla á Britney er sjúklegri en
nokkru sinni því hann er af sama toga og fýsn
náriðils. Sagði ég fjölmiðla? Það dugir ekki að
ásaka þá því þeir vísa á almenning: Það sé ekki
fjallað um hlutina nema vegna þess að almenn-
ingur hafi áhuga á þeim, meðvitað eða ómeð-
vitað. Papparassa að nafni Nick Stern blöskr-
aði reyndar ágengnin og sagði upp störfum hjá
dagblaði nýlega og lýsti því, vel að merkja í
fjölmiðlum, að honum hafi ofboðið: 20-30 bílar
elta Britney á röndum alla daga og ekki sætir
tíðindum að ekið sé á 100 á öfugum vegarhelm-
ingi til að ná góðri mynd. Stern hefur áhyggjur
af því að gengið verði af Britney dauðri. Fjöl-
miðlar sýndu honum mildan áhuga í fáeina
daga en Nick Stern var ekki að segja ný tíðindi
þegar hann greindi frá aðförunum við aftök-
una. Allir fjölmiðlar vissu fyrir að það er verið
er að drepa Britney. Bandaríska fréttastofan
Associated Press er tilbúin með minning-
argrein um hana, það sætir ekki tíðindum, til
eru ógrynni af eftirmælum um lifandi fólk þótt
flest sé það eldra en 26 ára. Það eina sem hægt
er að ásaka fréttastofuna um er ótímabært sáð-
lát.
Það er beðið eftir dauða eða upprisu. Fyrir
fáeinum dögum kom út nýtt vídeó við lag úr
Britney, það er teiknimynd þar sem söngkonan
er gerð að ofurhetju – fjarri öllum veruleika
(allir vita að á sama tíma er manneskjan sjálf á
leið veg allrar veraldar). Markaðsvélin hefur
séð alfarið um framleiðsluna og búið til kyn-
táknið án kynverunnar. Vafalaust er ástæðan
sú augljósasta, að Britney Spears sé vant við
látin, hafi jafnvel dregið sig í hlé eins og dýr
gera þegar þau finna dauðann nálgast. Það er
til fólk sem hefur meiri trú á markaðsvélinni en
raunveruleikanum og talar um brellur þegar
eitthvað virðist hafa farið úrskeiðis. En línu-
dans virkar best ef það er ekkert öryggisnet.
Oftrú á markaðsvélum gengur ekki upp: Þegar
hlutirnir virðast ætla úr böndunum er það
vegna þess að þeir eru að fara úr böndunum:
Ágengni fjölmiðla er að ganga af Britney
dauðri. Að horfa er að drepa. Og rétt eins og
fólkið á myndinni sem á erfitt með að horfa á
neitt nema það sem gnæfir yfir því er erfitt að
komast hjá því að horfa.
Síðasta myndband með Britney sjálfri er
árás á glápið. „You want a piece of me“ syngur
Britney í laginu „Piece Of Me“ sem er af síð-
asta diski hennar – á ég að þýða það „Ykkur
langar í bita af mér“ eða er smekklegra að tala
um sneið? Í byrjun lags heyrast vélrænar full-
nægingarstunur – hljóðgervill er notaður á
röddina – og þær rjúfa líka taktinn í laginu og
kallast á við textann. Þetta er grípandi popplag
og textinn er svar til papparassanna, sjálfs-
ævisögulegur spuni þar sem Britney gengur
nærri sjálfri sér og talar frá hjartanu. Hún seg-
ist hafa verið ameríski draumurinn frá því hún
var sautján ára og það skín í sjálfa örvænt-
inguna, hið innsta sjálf, í textanum. Nei, það er
ekki þannig. Lagið er ekki eftir hana sjálfa, né
heldur textinn, og það skín ekki í neitt. Britney
léði laginu rödd sína, söng nokkrar nótur við
aðfenginn texta og hefur ekki verið staldrað
lengi við í stúdíóinu. Röddin er beygluð af fag-
mönnum svo að glitti í sálina sjálfa. „Langar
þig í bita af mér?“ spyr Britney, greinilega al-
veg búin að missa það, hún endurtekur setn-
inguna, langar þig í bita af mér? og lostafans-
inn umhverfis hana engist um í dauðadansi og
svo koma stunurnar – eða er það kjökur? Brit-
ney snýr setningunni við í lok lags: „Ertu viss
um að þú viljir bita af mér?“
Raunar er ég ekki viss. Það gæti meira en
verið að fólkið sé ekki dansarar heldur sitji við
eitt af borðunum úti í sal – því á upptökunni
sést að upp á hvert borð í salnum steig súlud-
ansmey í svipuðum fötum og Britney, ótal tví-
farar mitt á meðal okkar. Fólkið er eftir allt
saman bara vitni, ekki þátttakendur. Britney
Spears er ekki einu sinni á myndinni. Þar er
ekkert nema klúrheit og innrás, bara rass af
ónefndri konu sem er ráðin í það hlutverk að
troðast óforvarendis upp á fólkið og búa til
óþægilega nálægð, rétt eins og þá sem skapast
í öllum fréttunum af einkalífi Britney. Þegar
upp er staðið er meginmerking myndarinnar á
henni sjálfri: Innrásin í einkarými fólksins. All-
ar þessar smáfréttir af Britney Spears eru
sama eðlis, sönnun þess að fjölmiðlar bera enga
virðingu fyrir almenningi, þeir líta svo á að fólk
sé fávitar. Það er líka alveg rétt hjá þeim. Mað-
urinn og konan eru að hugsa um hvort þau eigi
að fá sér bita eða fara eitthvað annað. Ætlarðu
ekki að fara að drepast, Britney?
Reuters
Drepum Britney Spears
Bera fjölmiðlar enga virðingu fyrir Britney
Spears? Bera þeir enga virðingu fyrir al-
menningi? Hvers vegna ráðast þeir svona inn
í einkarými okkar? Þetta er þriðja grein í
flokki höfundar um fréttaljósmyndir.
Höfundur er rithöfundur.
» Augnaráðið sem vest-
rænir fjölmiðlar og þar
með lesendur hafa beint að
Britney Spears er í senn
kynferðislegs eðlis og þrá
eftir að drepa hana.
16 LAUGARDAGUR 29. MARS 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók|Myndin af heiminum