Lesbók Morgunblaðsins - 31.05.2008, Blaðsíða 8

8 LAUGARDAGUR 31. MAÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Önnu Jóa
annajoa@simnet.is
E
kki er úr vegi að líta
fyrst til verka ítalskra
endurreisnarmálara,
nánar tiltekið verka fen-
eysku meistaranna Gior-
gios de Castelfrancos
(ca. 1478-1510), betur
þekktur sem Giorgione,
og Giovannis Bellinis (1427/30-1516). Borgrík-
ið Feneyjar var mikið siglinga- og versl-
unarveldi um aldamótin 1500, þar blómstraði
öflugt lista- og menningarlíf undir formerkj-
um húmanismans, eða mannhyggjunnar, sem
tengist endurreisninni nánum böndum. Um
þetta leyti þróuðust þar hugmyndir um lands-
lag – í málverki, ljóðlist, byggingarlist og
borgarskipulagi – sem höfðu djúpstæð áhrif á
seinni tíma vestræn viðhorf til landslags og
náttúru.
Endurreisnin er talin marka þáttaskil í evr-
ópskri sögu; með henni var lagður grunn-
urinn að þeirri einstaklingshyggju, þekking-
arleit og framfarahyggju sem svo mjög hefur
mótað þá vestrænu heimsmynd er kenna má
við kapítalískan nútíma. Húmanisminn og
áhugi á vísindum fór saman við landkönnun
og landvinninga í fjarlægum heimsálfum, og á
fjarlægum mörkuðum. Feneyjar, sem töldu
um 100 þúsund íbúa á lónseyjunum, voru leið-
andi verslunarborg í Evrópu og byggðu orðs-
tír sinn á verslun við fjarlæg lönd, siglingum,
prentiðn og kortagerð. Feneyingar áttu þann-
ig samskipti við fjarlæga menningarheima –
en um leið náið samband við ítalskt meg-
inland. Borgríkinu tilheyrði stórt landsvæði á
Norðaustur-Ítalíu við rætur Alpafjallanna,
terraferma. Sveitin á meginlandinu var efna-
hagslega miðlæg í borgríkinu; þar átti borgin
matarkistu í frjósömum landbúnaðarhéruðum
og öruggan fjárfestingarkost í landareignum
fyrir hina auðugu borgarastétt sem reisti þar
glæsileg sveitasetur. Samfara þessari þróun,
ásamt sístækkandi heimsmynd, fór að bera á
auknum áhuga á umhverfinu og náttúruheim-
inum.
Landslag öðlaðist smám saman aukið vægi í
heildarmerkingu málverka og þess gætir þeg-
ar í upphafi endurreisnarskeiðsins. Malcolm
Andrews bendir á það í bók sinni Landscape
and Western Art að í verslunarvæddum borg-
ríkjum Mið- og Norður-Ítalíu á 15. öld hafi
meðvitund um „firringu“ mannsins, sem glat-
að hafi hinu frumlæga sambandi við náttúr-
una, átt sér skýra birtingarmynd í trúar-
legum málverkum. Sem dæmi nefnir hann
vinsældir mynda af kirkjuföðurnum Híeróní-
musi í óbyggðum þar sem hann settist að í
sjálfskipaðri útlegð í yfirbótarskyni en vin-
sældirnar tengjast einnig siðaskiptunum og
gagnrýni sem rómverska kirkjan lá undir um
þetta leyti. Í slíkum myndum er landslagið
umgjörð eða svið átaka þar sem mætast á
táknrænan hátt siðmenning og frumlæg nátt-
úran. Meinlætamaðurinn sést gjarnan í harð-
neskjulegu, berangurslegu umhverfi og borg-
in (og nærliggjandi sveitir) í fjarska.
Landslagið birtist þar sem myndlíking fyrir
innri togsteitu mannsins sem sækist eftir því
að endurheimta andlega visku og verða heil-
steyptur á ný. Landslagið er jafnframt virkur
þáttur í „dramatískri“ frásögn verksins.
Andrews ræðir hvernig þarna mætist krist-
in, trúarleg íhugunarhefð (sem tengist hug-
myndum um kraftbirtingu guðs í náttúrunni)
og húmanísk viðhorf, byggð á klassískum
bókmenntaverkum. Ítalski fræðimaðurinn,
ljóðskáldið og húmanistinn Fransesco Petr-
arca (1304-1374) hafði þegar á 14. öld í áhrifa-
miklu verki sínu De Vita Solitaria (1346)
mælt með endurnýjandi áhrifum nátt-
úruheimsins fyrir líkama og sál. Viðhorf hans
til náttúrunnar lúta fyrst og fremst að sjálfs-
íhugun og sálkönnun, og í skrifum sínum skír-
skotar hann til upphafinna hugmynda róm-
verskra aðalsmanna um sveitalíf eins og þær
birtast í klassískum verkum (sem minnir á að
„borgarþreyta“ einskorðast ekki við nú-
tímann).
Á endurreisnartímanum fór þekking á efn-
isheiminum vaxandi og Andrews lýsir því
hvernig myndefnið af Híerónímus í eyðimörk-
inni hafi gefi málurum færi á að fá útrás fyrir
könnunaráhuga á náttúrunni og myndræna
útfærslu hennar (á þessum tíma var mikill
áhugi á kortagerð og má nefna að Leonardó
da Vinci (1452-1519) stundaði hana um tíma
af kappi, sumir telja jafnvel að fjalllendið í
bakgrunni Mónu Lísu (1503-5) sé byggt á vís-
indalegum athugunum hans og uppdrætti af
Arno-dalnum í nágrenni Flórensborgar).
Trúarlegt viðfangsefni hafi verið hið viðeig-
andi og miðlæga „argúment“ málverka, en
Híerónímusarmyndir hafi um leið verið yf-
irvarp fyrir æfingar í landslagsmálun – og
boðið upp á réttlætingu á auknu vægi „parer-
gonsins“ eða aukaatriða mynda (ekki síst bak-
grunns). Um og eftir 1500 verða argúment og
parergon æ háðari innbyrðis.
Feneyska málarans Giovannis Bellinis er
minnst í listasögunni sem frumkvöðuls í beit-
ingu lita og birtu – sem var aðalsmerki fen-
eyska skólans í ítölsku endurreisnarmálverki.
Í verki með heilögum Frans af Assisí (sem
einnig var vinsælt myndefni á endurreisn-
artímanum) í eyðimörkinni frá um1485 gætir
hefðbundinnar íkonógrafíu (í táknrænni,
trúarlegri merkingu myndatriða) en þar sést
einnig hvernig hann nýtir sér myndræna
möguleika viðfangsefnisins, m.a. í útfærslu
ólíkra náttúrufyrirbrigða. Hann skapar dýpt í
lita- og birtumeðferð: Frans og umhverfi hans
er baðað sólarljósi á raunsæislegan hátt (sem
endurspeglar vaxandi raunhyggju). Birtan
undirstrikar einnig siðferðilegan boðskap
verksins þar sem dýrlingurinn stendur auð-
mjúkur frammi fyrir undrum sköpunarverks-
ins og guðdómlegri visku.
Í þessu verki verður afmörkun aðal-
viðfangsefnis (argúmentsins) og bakgrunns
(parergons) óskýr. Malcolm Andrews lýsir því
sem svo að guðdómleg nærveran (í inntaki
verksins) sé látin varpa bjarma sínum á hið
náttúrulega umhverfi, eða „bakgrunninn“, og
ljá því jafnframt æðri merkingu og gera það
gilt sem viðfangsefni. Að sama skapi eykur
baksviðið á frásagnaráhrif aðalmyndefnisins
með því að skapa samhengi. Við þetta mynd-
ist díalektík eða skapandi spenna í afstöðu
mannlegrar tilveru og náttúruheimsins.
Fagurfræðilegt gildi landslags verður
smám saman meira áberandi og er í því sam-
bandi vert að beina sjónum að verkum Gior-
giones, en margir þekkja myndir hans Kons-
ert í sveitinni (Fête Champêtre) (um
1508-1510) og hina dularfullu Ofviðrið (La
Tempesta) (um 1506-8). Viðfangsefni síð-
arnefnda verksins hefur lengi verið ráðgáta.
Ítalskur safnari segir frá verkinu í skrifum
frá fyrri hluta 16. aldar, og lýsir því sem
„litlu landslagsmyndinni [paesotto] á striga
með óveðrinu, sígaunanum og hermanninum“.
Athygli vekur áherslan á landslagsþáttinn og
notkun landslagshugtaksins. Lýsing hans
staðfestir það sem blasir við á myndinni:
landslagið er þar órjúfanlegur og raunar virk-
ur hluti af aðalviðfangsefni verksins. Með því
skapar listamaðurinn „andrúmsloft“ sem lyft-
ir myndinni yfir hefðbundið íkonógrafískt
tákngildi, og ljær henni jafnframt nýja fag-
urfræðilega merkingarvídd.
Það er ekki síst málaratæknin sem stuðlar
að því að skapa andrúmsloft og gæða mynd-
ina lífi. Giorgione dró lærdóm sinn af Bellini
hvað varðar lita- og birtumeðferð en feneyski
skólinn hefur verið kenndur við lit (colore),
ólíkt þeim flórenska, sem lagði aðaláherslu á
teikningu (disegno) líkt og sést í verkum t.d.
Pieros della Francesca (1416-1492) og Paolos
Uccellos (1397-1475). Feneyingar (og aðrir
endurreisnarmálarar, ekki síst Leonardó da
Vinci) sköpuðu dýpt með öðrum aðferðum en
í línulegri, geómetrískri fjarvídd sem málarar
og arkitektar Flórens-skólans höfðu þróað frá
14. öld. Myndrými Feneyinganna byggðist
ekki á línulegu skipulagi heldur loftkenndu
rými. Útlínur forma í fjarska eru máðar og
þau gerð bláleit. Birtuáhrif (chiaroscuro) eru
notuð til að lýsa upp eða skyggja ákveðna
þætti og binda saman myndflötinn. Þá er
sjónarhorn verkanna „niðri á jörðinni“, him-
inninn fær við það aukið vægi. Eldingarnar í
Ofviðrinu eru gott dæmi um nýtingu á tákn-
rænum möguleikum himinsins.
Bent hefur verið á að vaxandi áhersla á
metnaðarfulla útfærslu landslags í málverkum
hafi að hluta til verið viðbrögð við auknum
kröfum um tæknilega færni af hálfu patróna,
eða velgjörðarmanna listamannanna á 15. öld
(og ef til vill um leið einnig sprottin af sókn
málara eftir auknu sjálfræði og viðurkenn-
ingu, til jafns við t.d. ljóðskáld sem voru í
miklum metum sem listamenn). Menningar-
landfræðingurinn Denis Cosgrove bendir í
bók sinni Social Formation and Symbolic
Landscape á að slík færni hafi talist vísbend-
ing um auð, orðstír og smekk patrónsins sem
ákvarðaði yfirleitt aðalviðfangsefni verkanna
(sem oftast var af trúarlegum, goðsagnalegum
toga eða í formi portretta þar sem landslag
birtist gjarnan sem „umdæmi“ patrónsins og
tákn um vald hans). Með þessu hafi bak-
grunnur málverka orðið „frjáls“ vettvangur
fyrir málarann til að sýna fram á sér-
fræðikunnáttu og listrænt hugmyndaríki.
Málararnir litu til nánasta umhverfis, ekki
síst fallegra sveitahéraða terraferma, í leit að
innblæstri og myndefnum. Cosgrove ræðir
hvernig hugmyndin um landslag ákvarðast af
tilteknum landfræðilegum, þjóðfélagslegum
og menningarlegum aðstæðum. Hann fjallar
um tengsl landslags og kapítalisma og hvern-
ig land breytist í „landslag“ við það að öðlast
fjármagnslegt verðmæti sem eign í markaðs-
umhverfi – og um leið nýtt fagurfræðilegt
gildi. Raunar rekur hann hvernig arkitektar
Feneyja hafi í byrjun 16. aldar endurhannað
borgina eftir ímyndaðri, klassískri fyrirmynd.
Þetta táknræna svipmót borgarinnar miðlaði
ákveðinni hugmyndafræðilegri upphafningu
sem þjónaði ríkjandi stéttum. Það hafi svo
teygt sig yfir á terraferma samfara land-
bótum (í hagrænum tilgangi) og einnig bygg-
ingu fjölmargra, glæsilegra sveitasetra aðals-
ins. Slíkar villur voru stöðutákn, gjarnan
staðsettar á hæð sem sérhannaðir útsýn-
isskálar (belvedere) þaðan sem náttúrulegt
útsýnið og garðurinn umhverfis villuna nutu
sín sem best út um glugga og af pöllum
(loggia), auk þess sem veggir innandyra voru
skreyttir landslagsfreskum. Landslagið, sem
fagurfræðileg ánægja, var hluti af verðmæti
villunnar. Umhverfið var þannig myndgert
sem „landslag“ í gegnum mannlega skynjun
(og manngert í garðhönnun).
Sveitasetrið var upphafinn, aflokaður un-
aðsreitur, eða indæll staður (locus amoenus)
samkvæmt klassískri fyrirmynd. Þar hafði að-
allinn endurnærandi sumardvöl, fjarri amstri
borgarlífsins (og striti bændanna á ökrunum)
og bauð til sín húmanískum menntamönnum,
sem jafnframt uppfræddu syni aðalsmann-
anna, og listamönnum sem voru undir vernd-
arvæng patrónanna. Þar þróaðist sérstök
Konsert í sveitinni
Konsert í sveitinni Eftir Giorgione og Titian (ca. 1508 og lokið af Titian eftir 1510), olía á striga, 10
Landslagsmyndir eru órjúfanlegur hluti íslenskrar lista- og menningarsögu. Land og náttúra
hafa auðvitað mótað líf landsmanna og af þeim sökum þykir eflaust mörgum þetta vera sjálfsagt
viðfangsefni listamanna fyrr og nú. En það er ekki sjálfsgefið að líta á land sem „landslag“ og
ýmislegt getur búið að baki slíkri sýn – raunar heil heimsmynd. Í röð greina, þar sem stiklað
verður á stóru í sögu vestrænnar landslagshefðar, mun höfundur leitast við að varpa ljósi á hug-
myndir um samband manns og náttúru eins og það birtist með ýmsu móti í landslagsmyndum eða
landslagstengdum verkum, og á þá heimsmynd sem liggur þeim til grundvallar.