Lesbók Morgunblaðsins - 31.05.2008, Blaðsíða 10

Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
Steinhöggvarahugsun dróttkvæðanna ríkirekki í ljóðforminu um þessar mundir, einsog Steinunn Sigurðardóttir benti á í síð-ustu grein þessa flokks, og kannski er
ástæðan einfaldlega sú að skáldin hafa ekki tíma til
þess „að klappa svo harðan ljóðstein“. Sumir yrkja
að vísu í ansi knöppu formi og margir í talsvert
opnu og breiðu, en við búum ekki við formhyggjuna
sem einkenndi fornöldina og reyndar lungann úr
þeirri tuttugustu. Reyndar má sjá endurnýjaðan
áhuga á formi í ljóðum Nýhilinga en þegar svör við
spurningu um ljóðform eru skoðuð (en þau birtust
með síðustu grein) er augljóst að form skipar ljóð-
skáldum ekki lengur í hópa, eins og það gerði á tutt-
ugustu öld. Formglíman er einstaklingsbundin.
Sindri Freysson hittir kannski naglann á höfuðið
þegar hann segir: „Aðferðin skiptir ekki máli svo
lengi sem útkoman gerir það.“
Sveinn Skorri Höskuldsson sagði í bók sinni
Ljóðarabb, sem kom út árið 1989, að ljóð væru al-
mennt séð „mun hnitaðri en áður – þau eru einfald-
lega styttri og samanþjappaðri, snúast einatt um
eina mynd, eina meginhugsun, en hin breiða frá-
sögn eða lýsing hefur þokað“.
Tæpum tuttugu árum seinna er varla hægt að
taka undir þetta. Ljóð eru bæði stutt og löng, hnit-
uð og orðmörg.
Ég lauk síðustu grein með því að minnast á nýj-
ustu ljóðabók Sigurbjargar Þrastardóttur, Blysfar-
ir (2007). Þar sprengir Sigurbjörg sig út úr fremur
knöppu formi í fyrri bókum sínum og yrkir orð-
margan flæðandi ljóðabálk fullan af myndmáli og
frásögnum. Þetta kraftmikla form endurspeglast í
ágengu efni bókarinnar sem er saga um ást, missi
og sorg.
Sveinn Skorri segir í Ljóðarabbi að efni ljóða og
inntak hafi einnig „færst frá hinu ytra og almenna
til hins innra og einkalega“.
Þetta má heimfæra upp á fjölmörg ljóð um þess-
ar mundir, meðal annars Blysfarir. Sennilega
merkir orðið „einkaleg“ þó annað nú en fyrir tveim-
ur áratugum. Á þessum tíma hefur orðið mikil sam-
skipta- og miðlunarbylting með netinu. Blogg hefur
til dæmis fært mörk hins einkalega. Svokallaðir
raunveruleikaþættir eru einnig til marks um þetta.
Einstaklingurinn stendur berskjaldaður í þessum
miðlum.
Þessi opinberunarmenning hefur teygt sig inn í
ljóðlistina, rétt eins og frásagnarbókmenntirnar. Af
skáldsögum síðustu ára mætti nefna Vaknað í
Brussel eftir Elísabetu Ólafsdóttur sem var raunar
kynnt sem fyrsta bloggbókin enda byggð á bloggi.
Fyrir stuttu kom út annars konar blogg(ljóða)bók
eftir Ármann Jakobsson, Fréttir frá mínu landi
(2008), en hún inniheldur ekki einkaleg skrif í þeim
skilningi sem hefur þó mátt lesa í ljóðum skálda á
borð við Steinar Braga, Kristínu Svövu Tóm-
asdóttur, Elísabetu Jökulsdóttur og fleiri.
Náttúruljóð
Steinunn Sigurðardóttir yrkir breið ljóð í Ást-
arljóðum af landi (2007) en þau eru í senn hnitmiðuð
– hvert orð er vandlega valið. Eins og nafnið gefur
til kynna fjallar bókin um ástina og landið. Það eru
einmitt einnig helstu umfjöllunarefni bóka Gerðar
Kristnýjar (Höggstaður) og Sigurbjargar Þrast-
ardóttur sem fjallað var um í síðustu grein. Stein-
unn nálgast efnin þó með öðrum hætti.
Ástarljóð Steinunnar eru til að mynda ekki jafn
ágeng og ör og hjá Sigurbjörgu. Báðar fjalla þær
um ástina sem ástand, Sigurbjörg lýsir henni sem
einhvers konar truflun, sem „brenglun á rök-
hugsun“ eins og hún orðaði það sjálf í viðtali í Les-
bók. Báðar lýsa þær ástinni sem tímabundnu
ástandi. Missirinn og sorgin eru, eins og áður sagði,
umfjöllunarefni Blysfara. Og Steinunn skoðar ást-
ina aldrei öðruvísi en í ljósi tímans, í ljósi byrjunar-
innar, hins nýja og dagdraumanna þar sem í ljós
kemur að „hjartað er skynlaus tímavörður/
þrælmeyr vöðvi upp úr saltpæklinum –//tilbúinn þó
að dæla í ofboði á ný“. Í Ljóðum úr ljósaskiptum er
ort um síðustu ástina sem er útilokuð „alls staðar
nema í draumum og ljóði“ og „líka í draumum og
ljóði“. En þótt tíminn líði og maðurinn sakni og
syrgi glataðar stundir og ástir sem farið var á mis
við þá breytir tíminn engu um hamingjuna ef ástin
ratar til manns að endingu. Og Steinunn yrkir um
Ástina á tímum ástarjátninga: „Þegar ástarjátning-
arnar fara loksins að koma. Er/yfirleitt liðið langt á
ágústmánuð og jafnvel þó nokkuð/á ævina.“ Og um
haustástir og þarfir ungs manns og eldri konu en
bæði þurfa meira en einn elskanda. Annar ljóða-
bálkur bókarinnar heitir Framlengdur sumardans
fyrir austan fjall og er eins konar tengiliður á milli
ástarþemans, tímans og náttúruþemans sem þriðji
bálkurinn fjallar um, Einu-sinni-var-landið, en þar
er sagt frá einsetumanninum írska sem sá landið
fyrstur og snýr síðan aftur til þess að finna Eyði-
landið sem gjörðir nútímamanna hafa leitt af sér.
Náttúran er einnig umfjöllunarefni Sjóns í bók-
inni Söngur steinasafnarans (2007) en með allt öðr-
um hætti. Náttúruljóð (i) hljómar þannig:
með hljóðlátri sveiflu
kveðja frá vetrarbrautinni
Náttúruljóðin eru sex í bókinni. Guðni Elísson
segir í formála að væntanlegu ljóðasafni Sjóns
(Bjartur) að ljóðin einkennist af yfirvegun og myndi
fullkomna andstæðu við þá súrrealísku ólgu sem
einkenndi myndmál fyrstu ljóðabóka Sjóns. Hann
segir að nánast megi skilgreina ljóðin sem tveggja
línu hækur, „smíðaðar fyrir norræn talfæri“.
En Sjón er eigi að síður súrrealisti í hugsun eins
og sjá má á ljóðum eins og Það sem stúlkurnar
geyma og Heimilislíf þar sem maður gengur fram á
hreindýr sem liggur undir sófaborðinu og jórtrar,
maðurinn eltir hreindýrið um íbúðina og sér það
sameinast hjörðinni undir hjónarúminu.
Söngur steinasafnarans er einstaklega fínofinn
skáldskapur. Náttúruljóðin fjalla kannski ekki síst
um þennan fíngerða skáldskap, hljóðláta sveifluna,
sem talað er um í því fyrsta, annað ljóðið er svona:
„nýsaumaður silkihanski/bláberjablátt stjörnu-
blik“. Ljóðin gætu líka verið „rauðfjaðraður flæk-
ingur“ (iii) og „tilfinningalega vafasamur/teinréttur
regnbogi“ (iv) og „hunangsvot fluga“ (v). Tilfinn-
ingin sem þau miðla er „úr svo ljósu efni/að fer
ónefnd um borgina“ (vi). Á óljósum tímum eru ljóð
tilraunastofa um nefnanleg efni.
Tilraunastofa um ónefnanleg efni
Morgunblaðið/Kristinn
Steinunn Yrkir hnitmiðuð ljóð – hvert orð er vandlega valið.
Einstaklingsbundin formglíma, opinber-
unarmenningin, náttúruljóð, súrrealismi og
önnur ónefnd efni.
Morgunblaðið/Kristinn
Sjóns Söngur steinasafnarans er einstaklega fínofinn skáldskapur.
10 LAUGARDAGUR 31. MAÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók| bókmenntir á tímum hins óljósa
Óskar Árni Óskarsson
Ljóð geta bæði rifið kjaft og hvíslað ást-
arorðum. Sum ljóð kunna meira að segja
belgísku og eru með BA í heimspeki.
Ingibjörg Haraldsdóttir
Marína Tsvetajeva skrifaði fyrir margt
löngu um tungumál ljóðsins. Hún sagði
að ljóð væru alltaf þýðing. Þegar skáldið
setur ljóð á blað er hún að þýða það á við-
komandi tungumál, hvort sem það er
þýska, franska, rússneska eða eitthvað
annað. Skáldið sem slíkt á sér ekkert
móðurmál.
Mér finnst þetta skemmtileg hugsun,
og skil hana þannig að inni í hverju
skáldi gutli eða ómi einhvers konar
skáldamál (suttungamjöður?) og skáldið
vinni úr því og þýði á tungumál sem aðrir
geta skilið.
Maður getur svo bætt við þetta áhyggj-
um af því sem hlýtur að týnast í þýðing-
unni og reynt að ímynda sér hvernig
frummynd ljóðsins hafi verið, þessi sem
enginn þekkir nema skáldið sjálft.
Jóhann Hjálmarsson
Það fer eftir lesandanum eins og svo
margt. Hann kann muninn á ljóði og
prósa. Það er hann sem sker úr hvort
texti er ljóð eða ekki.
Steinar Bragi
Ljóð eru epísk og groddaleg eða lýrísk
og fínleg. Sérkenni ljóðlistarinnar liggur
ekki í sjálfri beitingu orðanna eða þema-
tískum áherslum, heldur líklega fyrst í
stríðri afstöðu hennar til tungumálsins –
þ.e. að vilja ýmist leysa það upp í mark-
lausa hrynjandi eða afbyggja, eða á hinn
bóginn að upphefja, greypa í stein og
þykjast heilagasti vörður þess. Róm-
antísk ást er mótsögn í því að manneskja
vill hverfa brennandi inn í viðfang ástar
sinnar, en á hinn bóginn að eigna sér það.
Og ljóðlist á í svipaðri afstöðu til tungu-
málsins.
Eiríkur Örn Norðdahl
Ljóðið er tungumálið og tungumálið ljóð-
ið. Með stórum l-um og t-um.
Raunar er ákveðinn orðaforði sem ís-
lensk ljóðskáld hafa gerst leiðitöm í til-
raun til falskrar upphafningar og heima-
tilbúins hátíðleika. Hvergi annars staðar
er önnur hver kona sprund og þriðja
hver sól sunna ef ekki hreinlega röðull –
m.a.s. afslappaðri ljóð eiga þetta til. Þá
eru stóru vísanaorðin í náttúru og sálar-
líf auðvitað á hverju strái. Ljóðskáld eru
heldur upptekin af því að klæða mál sitt
Ljóð með BA í heimspeki
sparifötum, sparifatanna vegna.
Semí-heimspekilegur talandi er einnig
gríðarvinsæll – mál þess sem veit dýpra
en aðrir. Þetta er í raun afskaplega
grunnhyggið trix úr stílbókum Laos Tse,
og ekki nema fyrir óvana og lítt inn-
blásna lesendur að falla fyrir því.
Að síðustu eru ákveðnar þematískar
myndmálsparanir líka í móð – þar sem
tveimur myndheimum er skipulega stillt
upp hlið við hlið og svo eru þræðirnir
prjónaðir saman í dálitla búta-epík.
Tungumál ljóðlistarinnar á ekki að
vera fyrirsjáanlegt, en er það alltof oft,
sem helgast af tilhneigingu ljóðlist-
arinnar til að herma eftir sjálfri sér.
Matthías Johannessen
Já ljóðið á sitt tungumál en það hefur
breyst eins og annað, því miður ekki
endilega til hins betra.
Sindri Freysson
Flest ljóðskáld spara við sig orð. Sum eru
með textaræpu. Önnur öskra sig hás.
Hráefnið getur verið blóð og drulla, en
það skiptir engu ef hræran harðnar í
ljóð. Eða með öðrum orðum: Aðferðin
skiptir ekki máli svo lengi sem útkoman
gerir það.
Steinunn Sigurðardóttir
Ljóðið á mörg tungumál, líka í bók-
staflegri merkingu. Og tungumálið býð-
ur því að sumu leyti heim hvaða ljóð
verða til á því. Ef við tökum tvö nærtæk
heimsmál, spænsku og ensku. Og svo tvö
höfuðskáld á þessum málum. Að hugsa
sér hvað hið myrka mjúka mjúka tungu-
mál Garcia Lorca væri ósambærilegt við
ljósan fullyrðingastíllinn hjá Walt Whit-
man. Ég held að það væri óhugsandi að
yrkja á ensku eins og Garcia Lorca gerir.
Og mér finnst ljóðin hans alls ekki njóta
sín í enskri þýðingu. Það er leynd-
ardómur sem ég skil ekki að það hefur
tekist að þýða eitthvað af þeim á ís-
lensku, svo um munar. Mér dettur í hug
Magnús Ásgeirsson, sem skáldaði upp á
nýtt, og Jón Hallur Stefánsson, sem var
trúr frumtextanum. Makalaust að báðar
þær gjörólíku tilraunir skyldu takast.
Kringum ljóðmálið er það líka spenn-
andi að sama skáld getur haft ólíkt
tungutak í ljóðum sínum, þótt röddin sé
þekkjanleg. Eða er ekki langur vegur á
milli Gunnarshólma hjá Jónasi og Fyrr
var oft í koti kátt?
Kristín Svava Tómasdóttir
Nei, hlutverk þess er að fokka í tungu-
málinu.
Greinarhöfundur spurði nokkur skáld hvort ljóðið ætti sérstakt tungumál. Svörin fara hér.