Lesbók Morgunblaðsins - 18.10.2008, Síða 10

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. OKTÓBER 2008
10 LesbókBÆKUR
V
el get ég ímyndað mér að Susan Faludi
myndi hefja samtal um efnistök sinnar
nýjustu bókar, The Terror Dream: Fe-
ar and Fantasy in Post-9/11 America,
með því að vísa til höfunda sem hafa látið að sér
kveða í umræðunni um hryðjuverkaárásirnar
ellefta september 2001. Hún gæti nefnt menn á
borð við Richard Clarke, Steve Coll, Lawrence
Wright, Tom Kean, Lee Hamilton, Peter Bein-
art og Dinesh D’Souza, en allir hafa þeir sent
frá sér rómaðar bækur um efnið á undanförnum
árum. Að upptalningunni lokinni myndi hún
spyrja hvers vegna engir kvenhöfundar væru á
listanum. Hvort það sé eitthvert einkamál
karlmanna að tjá sig um efnið. Hún
myndi benda á að ríkjandi
viðhorf í þeirri menning-
arlegu samræðu sem hefur
verið í gangi á liðnum árum
um hryðjuverkaógnina sé ein-
mitt að öryggismál komi kon-
um ekki við nema í þeim skiln-
ingi að þeim stafi ógn af
umhverfi sínu og öðrum menn-
ingarheimum, að þær þurfi á
vernd að halda. Konum hefur ver-
ið hliðrað út úr umræðunni um
„þjóðaröryggi“ og lítið verið gert úr
framlagi þeirra hinn örlagaríka dag
og almennt þegar kemur að störfum
sem tengjast almannahagsmunum.
Blóraböggull og veikur blettur
Stóra tesan í bókinni er að í kjölfar ellefta sept-
ember hafi átt sér stað menningarkippur aftur á
bak í tíma fyrir samskipti kynjanna; ótti greip
um sig og tækifæri gafst til að koma höggi á
femínisma, tækifæri sem var nýtt af ýmsum aft-
urhaldsöflum. Jafnréttisbaráttan og kvenrétt-
indi urðu að sérkennilegum blóraböggli, þau
voru veikur blettur á skildi ríkisins, táknmynd
fyrir þann meinta veikleika sem gerði óvinum
kleift að koma höggi á þjóðina. Með því að snúa
kynjahlutverkunum við, sagði sjónvarpspredik-
arinn Jerry Falwell skömmu eftir árásirnar,
höfðu femínistar orsakað „að Guð lyfti þeim
verndarhjúp af þjóðinni sem varið hafði hana
gegn árásum allt frá 1812“. Kvenhatur og kven-
fyrirlitning í nútímanum er umfjöllunarefni The
Ter- ror Dream, bókar sem skoðar menning-
arsögu Bandaríkjanna á liðnum árum
út frá sértæku sjónarhorni með for-
vitnilegri útkomu. Þeir sem hafa
gaman af því að spá í menning-
arfræði og þeir sem hafa áhuga á
því hvernig lesa megi dægurmenn-
ingu í samhengi við stærra sam-
hengi og stóru spurningarnar í
samtíðinni fá margt fyrir sinn
snúð í bók Faludi. Þá er aðferða-
fræðin sem hún beitir skólabók-
ardæmi um hvernig hægt er að
lesa jafnvel ómerkilegustu
birtingarmyndir dæg-
urmenningarinnar á merk-
ingarbæran hátt. Og ég spái
því að lesandi muni með
reglulegu millibili líta upp úr bókinni í
forundran, vart trúandi þeim beinu tilvitnunum
sem fyrir honum liggja á síðunni, svo ofstæk-
isfullt er sumt af því sem Faludi dregur upp úr
meginstraumsumræðum bandarískra fjölmiðla.
Aftur til fortíðar
Haustið 2001 var ýmiss konar orðræða á sveimi
í menningunni, forsetinn reyndi að stappa stál-
inu í þjóðina og leitað var að skýringum á þeim
atburðum sem höfðu átt sér stað. Horft var um
öxl og það tímabil sem menningariðnaðurinn
dró upp úr öskustó sögunnar var sjötti áratug-
urinn, hið upphafna tímabil kjarnafjölskyld-
unnar og kjarnorkunnar, tímabilið þegar karl-
mennskan blómstraði á hvíta tjaldinu í gervi
Johns Wayne og hinn venjulegi karlmaður gat
séð fyrir fjölskyldu sinni með dagvinnunni einni
saman. Horfið var aftur til þessarar ímynduðu
fortíðar þar sem allt var eins og það átti að vera,
stoðunum hafði ekki verið kippt undan hinni
hefðbundnu heimsmynd og óvinurinn í austri
var skýr og skiljanlegur, þegar leitað var að
menningarlegum fyrirmyndum. Alvöru karl-
manna var þörf á nýjan leik, nýrra kald-
astríðsmanna sem þrömmuðu framsettir upp á
svið alþjóðlegra stjórnmála, líkt og kúreki inn á
krá, og gómuðu vondu kallana „dauða eða lif-
andi“; karlmanna sem gátu verndað sitt kven-
fólk. Hugmyndin um „öryggismömmur“ sem
héldu sig heima við af ótta við hryðjuverka-
menn og fylltu búrið af dósamat fór að verða
áberandi, sagt var frá því að einhleypar konur
væru að fyllast örvæntingu og vildu allt til þess
vinna að komast í hnapphelduna svo þær hefðu
einhvern til að hringja í úr flugvélinni ef þeim
væri rænt. Slökkviliðsmenn urðu kyntákn og
hin fullkomna ímynd karlmennsku, þótt þriðj-
ungur þeirra sé kvenkyns. Fræg fyrirsögn á
dagblaðsgrein frá þessum tíma hljóðar svo:
„Úr rústum tvíburaturnanna rísa hin karl-
mannlegu gildi“, en höfundurinn var Peggy
Noonan, þekktur pólitískur ummælandi á
hægri væng stjórnmálanna. „Nú þegar við
búum ekki lengur við friðsæld og öryggi,“
skrifaði Martin van Creveld í Newsday, „er
sennilegt að femínisminn verði undir í lífsbar-
áttunni, því hann byggir á þeirri fölsku sann-
færingu að konur geti varið sig jafnvel og karl-
ar“. Í víðlesnum dálki spáði Mona Charin fyrir
um endalok kvenréttindabaráttunnar: „Hið
nýja andrúmsloft ótta og ógnar – þegar okkur
stafar hætta af illum karlmönnum – mun þagga
niður í karlhöturunum.“ Og svo mætti lengi
telja, og það gerir Faludi. Bókinni er skipt niður
í ólík umræðusvið en höfundur hefur ávallt
áberandi menningarafurðir og fjölmiðla-
umræðu til hliðsjónar, bíómyndir, sjónvarps-
þætti, dálka, fréttir og blogg. Hún sýnir hvernig
viðhorf gagnvart pyntingum snarbreyttust í
vinsælum sjónvarpsþáttum eftir 9/11, hvernig
fordæmingar á fóstureyðingum blönduðust við-
horfum í garð innrásarinnar í Afganistan, og
hvernig gamaldags kven- og karlmennsku-
ímyndir lögðust eins og mara yfir menningar-
umræðuna. Þessi bók er ferðalag um aðkreppt
sálarlíf þjóðar og sýnidæmi um tangarhald sól-
þurrkaðra fortíðarkreddna á nútímanum.
vilhjalmsson@wisc.edu
Karlmennska á
tímum hryðjuverka
The Terror Dream | Susan Faludi
Susan Faludi Bók hennar er ferðalag um aðkreppt
sálarlíf þjóðar og sýnidæmi um tangarhald sólþurrk-
aðra fortíðarkreddna á nútímanum.
BÆKUR VIKUNNAR
BJÖRN ÞÓR VILHJÁLMSSON
Eftirfarandi texti eftir
Thor Vilhjálmsson birtist
í tímaritinu Birtingi árið
1959. Það var árið sem
svokölluð viðreisnar-
stjórn Sjálfstæðisflokks
og Alþýðuflokks var
mynduð en hún sat við
völd í tólf ár. En textinn
á kannski ekki síður er-
indi við okkur nú.
Þ
jóðinni hefur lánazt að hefja fágaða stjórnvitr-
inga uppfyrir sig sjálfa til að ráðstafa aurunum
sem eitt sinn höfðu þá óheppilegu stefnu að
ætla sér ofan í vasa þegnanna en hefur nú með
kænsku og snilli sérfræðinga í aurum verið beint þaðan
undir hinu glæsta merki viðreisnarinnar sem er háleit
og dularfull eins og fornaldarinnar sálútvíkkandi laun-
helgar og er ekki nema á vitorði æðstu prestanna hvað
verið er að reisa við. Þeir einir þykjast sjá eitthvað rísa
líkt og með ófresku skyni afrísku töfradoktora með
náttúrubörnum myrkviðarins. Og þegar sauðsvartur
almúgi sér aðeins hrynja og falla kringum sig þá segja
þessir doktorar í abrakadabra: nú liggur vel á mér.
Frelsið, segja þeir við þá sem eru fastir undir rústum
draumsins um að rísa undir íbúðarhúsi sem þeir hafa
haft fyrir tómstundayndi að þræla í að byggja. Frelsið
er hið glæsta hnossið, segja þeir við þá sem með einu
pennastriki er gert að borga nær tvöfalt hærri vexti af
lánum sem margur heiðarlegur maður var áður að
kikna undir, geta hvorki selt né haldið áfram, fólk sem
dreymir um að búa í húsi og slítur sér út á fáum árum
við það samkvæmt sinni eigin frelsisþrá. Sitja bara
fastir eins og fluga á límbornum pappír.
Viðreisn
Birtingsmaður
Thor Vilhjálmsson var
einn af Birtings-
mönnum en tímaritið
var gefið út 1953-68.
Morgunblaðið/Kristinn
S
akamálasögunni Tokyo Year Zero eftir
David Peace vindur fram í skugga
stríðs. Lögreglumaðurinn Minami er
kvaddur á vettvang glæps sama
dag og Japanskeisari til-
kynnir um uppgjöf þjóð-
arinnar í síðari heimsstyrj-
öld. Lík ungrar konu hefur
fundist en í stað rannsóknar
er aldraður Kóreumaður sem
haldið hefur verið í nauðung-
arvinnu dreginn úr nærliggjandi
húsi og dæmdur til dauða fyrir
glæpinn. Hann er grafinn lifandi.
Atriði þetta slær tóninn fyrir verk-
ið í heild. Hér er á ferðinni saka-
málasaga sem innleiðir módern-
ískar umbyltingar í formið og
sprengir það í tætlur. Það sem mestu skiptir
er tónninn, hinn huglægi stíll vitundarflæðis
og geðsýki sem byggir á reglubundnum
endurtekningum, það hvernig Peace
fangar umhverfi eyðilandsins, sam-
félags í rústum. Unnið er markvisst
með kaldhæðnina sem felst í að
morðmál sé rannsakað þar sem
hundruð þúsunda hafa nýverið ver-
ið myrt í ægilegustu stríðsárásum
sögunnar. Sjálfur er rannsókn-
arlögreglumaðurinn lúsugur og
tötrum klæddur, hann á við eit-
urlyfjavanda að stríða og starf-
ar í gjörspilltri stofnun. Hér er
kafað ofan í þá myrkustu og
vonlausustu veröld sem ég hef
kynnst í krimma.
Tokyo Year Zero | David Peace
Kafað ofan í myrkrið
F
lestar birtust greinarnar sem safnað er
saman í How Beautiful It Is And How
Easily It Can Be Broken eftir Daniel
Mendelsohn á síðum tímaritsins
New York Review of Books,
en um árabil hef ég einmitt
byrjað á því að skoða efnis-
yfirlitið til að sjá hvort Men-
delsohn sé með grein. Mað-
urinn er framúrskarandi
menningarrýnir, skemmtilegur
og kaldhæðinn, menntaður í
klassískum fræðum og fornum
bókmenntum og sýn hans á nýj-
ustu menningarafurðir Hollywood,
svo dæmi sé nefnt, tekur mið af
því á máta sem gerir skrifin að
sýnidæmi um það hvernig iðka má
hin oft óskýru samanburðarfræði á frjóan
hátt. Hér er að finna frábæra ritgerð um við-
brögð kvikmyndaiðnaðarins við
ellefta september, en Mendelsohn
fjallar um kvikmyndirnar World
Trade Center og United 93 í
samhengi við leikverk Æskýlos-
ar um Persana. Þá á höfundur
frábæra ritgerð um Brokeback
Mountain en málefni samkyn-
hneigðra í menningunni er al-
gengt viðfangsefni höfundar,
eins og sést í skrifum hans
um Tennessee Williams.
Þetta er bók sem er uppfull
af fróðleiksmolum og ber
leiftrandi innsýn höfundar
í menninguna fagurt vitni.
How Beautiful It Is And How Easily… | Daniel Mendelsohn
Framúrskarandi menningarrýnir