Lesbók Morgunblaðsins - 18.10.2008, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. OKTÓBER 2008 Lesbók 11FRÉTTASKÝRING
M
ilan Kundera vísar því alfarið á
bug að hafa verið uppljóstrari og
segir grunsamlegt hvað þetta til-
ræði við mannorð sitt sé full-
komlega undirbúið. Sumir hafa
verið fljótir til að fordæma Kun-
dera, en aðrir komið honum til varnar. Í dag-
blaðinu Le Monde birtist í gær grein Kundera
til varnar eftir franska rithöfundinn Yasminu
Reza og birtist hún hér fyrir neðan.
Kundera var á sínum yngri árum sannfærður
kommúnisti og fór ekki að efast fyrr en kom að
sýndarréttarhöldunum gegn andstæðingum
stjórnvalda og afkristnaðist hann endanlega
þegar Sovétmenn réðust inn í Tékkóslóvakíu
1968 og kæfðu vorið í Prag. Kundera var bann-
að að skrifa og árið 1975 fluttist hann í útlegð til
Parísar. Í bókum á borð við Óbærilegan létt-
leika tilverunnar fjallar hann um hina daglegu
auðmýkingu einstaklingsins í alræðisríkinu.
Lögregluskýrsla birt
Í grein, sem birtist á mánudag í tékkneska
blaðinu Respekt, var því haldið fram að Kun-
dera hefði í mars árið 1950 farið til lögreglunnar
í Prag og ljóstrað upp um mann að nafni Miros-
lav Dvoracek. Dvoracek var gestur á stúd-
entagarðinum þar sem Kundera bjó. Hann
hafði flúið land og snúið aftur og mun hafa ætl-
að að afla upplýsinga um efnaiðnaðinn í Tékkó-
slóvakíu fyrir leyniþjónustu tékkneskra útlaga,
sem hann komst í samband við í Bæjaralandi.
Greinin er eftir Adam Hradilek, sem hefur
verið að rannsaka mál af þessum toga við tékk-
neska stofnun um rannsóknir á alræðisstjórn-
unum, USTR, og þar er vísað í lögregluskýrslu,
sem fannst fyrr á þessu ári. Samkvæmt skýrsl-
unni kom „Milan Kundera, nemi, fæddur 1. apr-
íl 1929 í Brno, íbúi í Prag VII stúdentagörð-
unum“ til lögreglu 14. mars klukkan 16 og gaf
skýrslu um Ivu Militku, annan námsmann, sem
bjó á garðinum. Í skýrslunni segir að Militka
hafi sagt öðrum námsmanni að hún hafi hitt
Dvoracek, sem hefði sagst hafa gerst liðhlaupi
úr tékkneska hernum og flúið til Þýskalands.
Hann hefði beðið hana að geyma fyrir sig
skjalatösku. Lögreglan greip Dvoracek þegar
hann kom að sækja töskuna. Í ljós kom að hann
var með fölsuð skilríki og handtók hún hann. Í
töskunni voru „tveir hattar, tvö pör af hönskum,
tvö pör af sólgleraugum og kremtúpa“. Dvora-
cek var dæmdur í 22 ára fangelsi og afplánaði
14 ár í vinnubúðum. Yfirvöld segja að skýrslan
sé ekki fölsuð, en það þykir draga úr trúverð-
ugleika hennar að þar er hvorki að finna undir-
skrift Kunderas, né kennitölu.
Í grein í blaðinu The New York Times kemur
fram að Dvoracek hafi búið í Svíþjóð frá því að
hann losnaði úr fangelsi 1964. Í júní fékk hann
hjartaáfall og getur ekki talað. Kona hans, Mar-
keta Dvoracek Novak, sagði blaðinu að Hradi-
lek hefði í júní sýnt sér afrit af lögregluskýrsl-
unni og hún hafi sýnt það manni sínum. „Já,
hann skildi það, en það breytti ekki miklu,“
sagði hún. „Hann veifaði aðeins hendinni. Eftir
heilt líf skiptir það ekki máli. Það er of seint.“
Í frétt á alþjóðlegu frönsku fréttastöðinni
France 24 er haft eftir Dvoracek Novak að hún
viti ekki til þess að maður sinn hafi þekkt Kun-
dera eða hitt. Hún hefði ekki heyrt að möguleiki
væri á því að hann hefði átt þátt í að komið var
upp um mann hennar fyrr en henni var sýnt
skjalið og segir að sér finnist þetta skrítið. Hún
efast um að réttlætanlegt sé að nota þetta skjal
eitt og sér gegn Kundera.
Vojtech Ripka, yfirmaður skjaladeildar
USTR, sagði að skýrslan hefði fundist fyrir til-
viljun fyrr á þessu ári og stofnunin hefði ekki
sérstaklega beint spjótum sínum að Kundera.
Rótað í fortíðinni
Tékknesk stjórnvöld stofnuðu USTR í febrúar
til að rannsaka stjórnartíð kommúnista og nas-
ista. Í Tékklandi hafa menn ýtt á undan sér að
kafa ofan í fortíðina en á þessu ári var hafin
kerfisbundin rannsókn. USTR fer þá leið að
birta öll nöfn, hvort sem um er að ræða upp-
ljóstrara, sendisveina eða samstarfsmenn
gömlu öryggislögreglunnar. Fyrir vikið hefur
sviðsljósið beinst að mörgum landsþekktum
mönnum, fyrst og fremst pólitíkusum. Umdeilt
hversu traust skjölin séu og eru dæmi um að
menn sem voru til dæmis hleraðir hafi að ósekju
verið skráðir sem aðstoðarmenn.
Í The New York Times er vitnað í Roberto
Calasso, náinn vin Kundera og stjórnanda for-
lagsins Adelphi, sem gefur Kundera út á Ítalíu.
Hann segir að ásakanirnar beri vitni um óvild
Tékka í garð Kundera.
Einnig er vitnað í Michael Kraus, sem er frá
Prag og er prófessor við Middlebury College í
Vermont í Bandaríkjunum, sem segir að það
væri ekki út úr karakter fyrir ungan mann, sem
hefði helgað sig málstað kommúnismans, að
veita svona upplýsingar. „Ef hann gerði þetta í
raun var hann bara að gera skyldu sína við föð-
urlandið, eins og hann sá það,“ segir Kraus og
bætir við að skoðanir Kundera kunni að hafa
breyst, en þá hafi hann verið „sanntrúaður“.
Taka ber fram að Kraus sat í ráðgjafarnefnd-
inni, sem lagði á ráðin um stofnun USTR.
Á miðvikudag komu fram nýjar upplýsingar,
sem stangast þvert á greinina í Respekt. Zde-
nek Pesat bókmenntasagnfræðingur lýsti þá yf-
ir að annar námsmaður í Prag, Miroslav Dlask,
hefði sagt til Dvoraceks. Pesat hefði sagt sér að
hann hefði látið lögregluna vita af Dvoracek.
„Miroslav Dlask hafði samband við mig og
sagði mér að kærasta sín og tilvonandi eig-
inkona, Iva [Militka] hefði hitt gamlan vin, sem
hún vissi að hefði flúið vestur og sennilega snúið
aftur [til Tékkóslóvakíu] með ólöglegum hætti,“
sagði Pesat. „Dlask sagði mér að hann hefði
greint lögreglu frá þessu.“
Pesat kvaðst telja að Dlask hefði viljað forða
vinkonu sinni frá því að lenda í vandræðum
vegna manns, sem hefði flúið land eða væri
jafnvel útsendari leynþjónustunnar og hygðist
veiða hana í gildru. Pesat tók sérstaklega fram
að nafn Kundera hefði ekki verið nefnt á sínum
tíma. Hann bætti við að hann hefði verið búinn
að gleyma þessu máli, en það hefði rifjast upp
fyrir honum þegar ásakanirnar á hendur Kun-
dera birtust. Það einfaldar ekki málið að Hradi-
lek er fjarskyldur ættingi Ivu Militku og á
henni hefur í 58 ár hvílt skuggi þess að hafa á
einhvern hátt orðið völd að óförum Dvoraceks.
Hradilek segir að það hafi vafist fyrir sér
hvort hann hefði siðferðilegan rétt til að birta
skjalið, en að lokum hefði hann komist að þeirri
niðurstöðu að þessar upplýsingar þyrftu að
koma fram. Hann hefði reynt að ná sambandi
við Kundera, en án árangurs.
„Kundera heimsækir land sitt aðeins á laun
og dvelur á hótelum undir öðru nafni,“ var haft
eftir Hradilek í Guardian. „Hann hefur svarið
tékkneska vini sína til þagnar þannig að þeir
vilja ekki einu sinni tala við blaðamenn um hver
Milan Kundera er eða var. Nú er komið fram
myrkt og flókið mál fyrir tilviljun […] það gef-
ur til kynna að verið geti aðrar ástæður fyrir
einbúaeðli hans en áður var talið.“
Sumir Tékkar sárir Kundera
Friðrik Rafnsson, sem hefur þýtt bækur Kun-
dera á íslensku og þekkir vel til höfundarins,
fjallar meðal annars um þetta í athugasemdum,
sem bárust í tölvupósti: „Í því andrúmslofti ótta
og tortryggni sem ríkti á tímum kommúnism-
ans, því sem Kundera hefur kallað „slefbera-
samfélag“ er erfitt að segja hvað er satt og log-
ið, en hvers vegna þessi rógsherferð nú?“
skrifar Friðrik. „Tvennt getur komið til.
Sumir Tékkar eru afar sárir Kundera fyrir
að hafa ekki snúið heim og ekki viljað taka þátt
í enduruppbyggingu tékkneska samfélagsins
eftir hrun kommúnismans, rétt eins og þjóðin
ætti heimtingu á því. Ýmsir landar hans þola
ekki að hann skuli hafa kosið að vera áfram í
Frakklandi og vilja vera frjáls listamaður og
lifa sínu einkalífi, en hafna því að vera opinber
persóna. Auk þess á hann sér eflaust ófáa öf-
undarmenn, enda hefur hann notið meiri vel-
gengni en nokkur núlifandi landi hans á al-
þjóðavísu. Auk þess er greinilega verið að
reyna að gera hann tortryggilegan vegna þess
að hann hefur ekki komið fram í fjölmiðlum eða
veitt viðtöl frá 1984 og ályktað sem svo að það
sé vegna þess að hann hafi svo margt að fela.
Þetta hefur hann hins vegar margútskýrt í
greinum í gegum árin, til dæmis í List skáld-
sögunnar: eftir útkomu Óbærilegs léttleika til-
verunnar árið 1984 fannst honum hann hafa val
á milli þess að eyða tíma sínum í fjölmiðlum og
á bókmenntahátíðum, eða halda áfram að
skrifa.“
Í þessu máli gæti Kundera hæglega verið
höfuðpersóna í skáldsögu eftir sjálfan sig.
Samfélag slefberanna minnir á sig
Fullyrðingar um að Milan Kundera hafi fyrir tæplega 60 árum ljóstrað upp um mann, sem dæmdur var í nauðung-
arvinnu fyrir njósnir, hafa komið mönnum í opna skjöldu og nú er deilt um hvort skjalið, sem grunurinn er reistur á, sé
marktækt. Bent er á að undirskrift Kundera sé ekki á skjalinu og vitni segir að uppljóstrarinn sé allt annar maður.
Milan Kundera
Er Kundera persóna
í skáldsögu eftir
sjálfan sig?
Eftir Karl Blöndal
kbl@mbl.is
Þ
að er erfitt að fyrirgefa nokkrum manni
að vera víðfrægt stórmenni. Og þegar
hann er þessum kostum búinn og þögull
að auki er það enn erfiðara. Þögnin er hrein
móðgun í veldi hávaðans. Sá sem ekki vill af-
hjúpa sig, vill hvergi koma fram opinberlega
nema í verkum sínum, er óþægilegur og því til-
valið skotmark. Milan Kundera hefur fjallað ít-
arlega um ýmis málefni í verkum sínum. Hann
hefur skrifað um sjálfan sig, líf sitt, hér og þar,
meðal annars í gegnum tilbúnar persónur sín-
ar („tilraunasjálf“), þar sem hann hefur kann-
að hvers vegna manneskjunni líður svona illa
og leitað leiða út úr þeirri vanlíðan.
Hann hefur aldrei látið undan þögulu kröf-
unni um að rithöfundurinn sé einhvers konar
leiðsögumaður, heimspekingur (ritgerðir hans
vekja jafnmargar spurningar og þær svara),
sagnfræðingur, eða það sem væri enn verra,
maður sem þarf að gera upp einhver mál. Kun-
dera stendur, einn og óstuddur, með ritverk-
um sínum, og forðast það sem hann kallar við-
burði: „Hvað er viðburður? Frétt sem vekur
athygli fjölmiðlanna.
Skáldsögur eru hins vegar ekki skrifaðar
sem viðburðir, heldur eitthvað varanlegra.“ Og
skyndilega kemur skjal, lögregluskýrsla frá
árinu 1950 sem enginn getur vitað hvort er
ekta, grafið upp sextíu árum eftir að viðburð-
irnir sem þar er greint frá áttu sér stað og
sagt er frá þessu um allan heim, og þannig er
þetta á hörmulegan hátt gert að viðburði.
„Þetta er nokkuð kemur mér algerlega á
óvart,“ segir hann, „ég átti alls ekki von á
þessu, vissi ekkert af þessu í gær og þetta
gerðist ekki.“ Ég er óendanlega djúpt snortin
af því hvað hann kemst klaufalega að orði, tal-
ar um nokkuð og vísar með því bæði til þess
að lögregluskýrslan skuli hafa verið dregin
fram í dagsljósið og að hann skuli vera borinn
sökum í málinu. En sannarlega gerðist nokk-
uð. Til varð púðurslóð fjölmiðla, samdar voru
tvíræðar fyrirsagnir, menn gáfu í skyn („sagt
er að hann hafi verið uppljóstrari“…), sem er
enn lymskulegri ásökun en að fullyrða það, ef-
anum var lætt inn, óhróðrinum, skugga var
skyndilega varpað á algerlega einstakt lífs-
hlaup og ritverk þessa manns. En fyrst og
fremst, og þess vegna eru þessar línur festar
á blað, kom í ljós að gagnvart skriðu sem
þessari er maðurinn algerlega varnarlaus.
Hann á ekkert svar við þessu. Hann byrjar á
því að neita þessu alfarið, en ef hann heldur
áfram að tjá sig verður hvert orð hans aðeins
vatn á myllu þeirra sem vilja bera hann sökum.
Það er hægt að sópa lífi manns burtu á þrjátíu
sekúndum, en standa samt í þeirri góðu trú að
það hafi verið gert faglega og af skyldurækni.
Engin alvörurannsókn átti sér stað, og lang-
oftast voru fréttir af þessu birtar án fyrirvara,
sem verður að teljast vægast sagt hæpið. Orð-
in eru hluti af raunveruleikanum. Hvort sem
þau eru sögð eða skrifuð fara þau óvæntar
leiðir og geta eytt öllu sem á vegi þeirra verð-
ur. Það þyrfti að stoppa þau í tæka tíð.
FRIÐRIK RAFNSSON ÞÝDDI
Það er erfitt að fyrirgefa nokkrum manni að vera víðfrægt stórmenni
Yasmina Reza
Reza (f. 1960) er eitt vinsælasta leikskáld Frakka
og rithöfundur. Meðal þekktustu verka hennar eru
leikritin Vígaguðinn og Listaverkið sem bæði hafa
verið sett upp á Íslandi. Nýjasta bók hennar fjallar
um forseta Frakklands, Nicolas Sarkozy. Grein þessi
birtist á forsíðu Le Monde í gær.
SKOÐUN
Yasmina Reza