Náttúrufræðingurinn - 1985, Blaðsíða 22

finnst í Esju og þeim fjallabálki, sem
henni tengist. Það er því myndað í
nyrðri hluta kerfanna. Botn Faxaflóa
úti fyrir höfuðborgarsvæðinu er einnig
gerður úr bergi frá Kjalarneskerfinu,
þ.e.a.s. suðurhluta þess. Ofan sjávar-
máls sést í þetta berg, þar sem það
hverfur undir grágrýtið í Viðey,
Kleppsskafti, Geldinganesi og fleiri
stöðum. Einnig kemur það fram ofar-
lega í borholum vítt og breitt um höf-
uðborgarsvæðið (Ragna Karlsdóttir
1973). Tiltölulega meira berg er sýni-
legt úr suðurhluta Stardalskerfisins,
enda er kerfið yngra og minna rofið.
Það finnst í fjöllunum vestan Mosfells-
heiðar. í Seljadal og sunnan Úlfarsár
hverfur það undir grágrýtið. Lítið er
vitað um það, hvernig þessi árkvarteru
jarðlög enda í staflanum undir grá-
grýtinu.
Mörk árkvarteru rnyndunarinnar og
grágrýtisins hlýtur eiginlega á flestum
stöðum að vera strand-mislægi. Hver
heildarþykkt ákvarteru myndunarinn-
ar er liggur ekki ljóst fyrir, en neðri
mörk hennar eru mótin við tertíera
bergið. Á yfirborði finnst það fyrst
norðan Hvalfjarðar. Ummyndað og
holufyllt árkvartert berg kemur fyrir í
borholum um allt höfuðborgarsvæðið.
Fræðileg samstilling jarðlaga og upp-
röðun þróunarsögunnar innan þessar-
ar myndunar, er að því er virðist tölu-
vert erfið í smáatriðum.
Bergið í þessari árkvarteru myndun
er mestmegnis allvel holufyllt basalt-
hraunlög og basískt móberg, enda var
landið ýmist hulið jöklum eða ísfrítt á
myndunarskeiðinu. Slæðingur af súru
bergi finnst, einkum úr Stardalsmegin-
eldstöðinni. Það kemur fyrir í Mó-
skarðshnjúkum og Grímmannsfelli
(sjá Helga Torfason 1974). Innskots-
berg er einnig töluvert áberandi í þess-
um jarðlagastafla. Er þar bæði um að
ræða ganga og minniháttar óregluleg
innskot eins og til dæmis í Þverfelli og
umhverfis Stardal (Ingvar B. Friðleifs-
son 1973). Gangarnir mynda kerfi
með sömu stefnu og sprungukerfin
hafa, enda eru þeir storknuð kvika,
sem leitaði inn í sprungukerfið.
III.3. Fyrri hluti síðkvarters — grá-
grýtið
Ofan á árkvarteru myndunina leggst
grágrýtið. Núverandi þekja þess teygir
sig frá Tingvallavatni í sjó fram, sitt
hvorum megin við Mosfellssveitarfjöll-
in. Það finnst á öllum nesjurn og
eyjum frá Hvaleyri til Brimness. Það
finnst í ásum og holtum á höfuðborg-
arsvæðinu, frá Ásfjalli í suðri til
Keldnaholts og Reynisvatnsáss í norð-
ri. Það er einkennisberg flatlendisins
ofan Lækjarbotna, umhverfis Sand-
skeið og á Mosfellsheiði. Stór og mik-
ill fláki af sama bergi finnst sunnar við
Faxaflóa og myndar þar Vogastapa,
Miðnesheiði og Garðaskaga. Hvort
þetta syðra svæði tengist hinu nyrðra
beint um botn flóans úti fyrir Vatns-
leysuströnd er óljóst. Það gæti eins
verið stök myndun. Heildarþykkt
grágrýtisins á svæðinu er óþekkt en í
borholum reynist það víða allþykkt
(Jens Tómasson o.fl. 1977). Þrátt fyrir
rofið yfirborð sjást víða um 40 m af því
á yfirborði í einu hrauni. Sem jarð-
lagamyndun með millilögum er það
varla undir 150—200 m. Þó grágrýtið
sé myndað á tiltölulega stuttu tíma-
skeiði, þá fer aldur þess almennt lækk-
andi eftir því sem austar dregur.
Neðstu og elstu hlutar grágrýtismynd-
unarinnar finnast vestur við sjó, í
Reykjavík, á Álftanesi og Brimnesi,
o.s.frv. Efst og yngst er grágrýtið
austur á Mosfellsheiði.
Grágrýtið er yfirleitt fremur gróf-
korna bergtegund. Það er basalt eins
og blágrýtið í eldri myndunum og flest-
öll yngri hraun. Það er opnara að innri
68