Náttúrufræðingurinn - 1985, Blaðsíða 24

gerðir og önnur þeirra (móbergið) sé
eldri, þá er það allt ættað úr sömu
einingunum (virku sprungusveim-
unum). Báðar berggerðirnar eiga því
saman sem „stratigrafísk" og tímaleg
eining.
Nútímabergið liggur ofan á grá-
grýtinu. Mörk grágrýtisins og mó-
bergsins eru ekki víða áberandi, en
hraunaþekjan leggst sýnilega ofan á
grágrýtið á stórum svæðum. Á höfuð-
borgarsvæðinu er þetta áberandi frá
Hafnarfirði austur um og upp undir
Draugahlíðar (sbr. Kristján Sæmunds-
son og Sigmundur Einarsson 1980).
Þetta er í suðurjaðri þess, sem venju-
lega er kallað höfuðborgarsvæði, og
því má segja, að þessi yngsta myndun
sé hvergi mjög þykk á sjálfu höfuð-
borgarsvæðinu. Þegar suður fyrir það
kemur, verður hún hins vegar nær ein-
ráð og víða mjög þykk. Jafnframt
dýpkar yfirleitt á eldri myndununum.
Báðar berggerðir þessarar myndun-
ar eru mjög gropnar, einkum hraunin.
Þau eru jafnvel gropnari en grágrýtið í
sumum tilvikum. Því veldur bæði lágur
aldur þeirra og myndunarmáti. Vatn
hripar því auðveldlega niður í mynd-
unina, enda rennur hvorki á né lækur
til sjávar á milli Lækjarins í Hafnar-
firði og Ölfusár.
Ekki verður séð að aldursmunur sé
á einstökum sprungusveimum innan
myndunarinnar. Uppbygging er mest
og land stendur hæst á Hengils-
sveimnum, sem er lengst inn til lands-
ins. Uppbyggingin er hins vegar
minnst og land stendur lægst á
Reykjanessveimnum, sem nær lengst
út til sjávarins. Hlutfallslega virðist
móberg vera mest inni á Hengils-
sveimnum, en minnst úti á Reykjanes-
sveimnum. Þetta gæti bent til þess, að
Hengilssveimurinn væri ef til vill eitt-
hvað eldri. Það er þó líklegra að öll
þessi einkenni spegli fremur afkasta-
getu sprungusveimanna og mismikla
virkni en verulegan aldursmun.
IV. SAGA JARÐSKORPU-
MYNDUNARINNAR Á SUÐVEST-
URLANDI í STUTTU MÁLI
Eins og fyrr er sagt myndaðist elsti
hluti jarðskorpunnar á höfuðborgar-
svæðinu í sprungusveimnum og megin-
eldstöðinni, sem kennd eru við Kjalar-
nes og voru virk í upphafi kvartertím-
ans og fram undir 2.1 miljón ára. Sam-
bærilegt kerfi, Stardalskerfið, hafði
við endalok hins kerfisins verið í upp-
siglingu um tíma. Stardalssprungu-
sveimurinn óx þá að virkni og hrakti
Kjalarnesmegineldstöðina út úr gos-
beltinu. Þá dó Kjalarnesmegineldstöð-
in út, en Stardalsprungusveimurinn
þróast sjálfur í megineldstöð. Star-
dalsmegineldstöðin dó svo út fyrir 1.6
miljón árum og hefur síðan verið að
fjarlægjast gosbeltið og rofna niður.
Núna rekur hana til vesturs undan
virkni Hengilssprungusveimsins. Hann
er þó yngri en 0.7 miljónir ára sam-
kvæmt segulstefnudreifingu (Kristján
Sæmundsson 1967; Leó Kristjánsson
og Ágúst Guðmundsson 1980). Það
getur því vart verið, að hann einn eigi
sök á færslu Stardalsskerfisins vestur á
bóginn. Líklegast er, að á tímabilinu á
milli u. þ. b. 1.8 miljón ára og þess að
Hengilssveimurinn tók við gliðnunar-
hlutverkinu, hafi verið virkur sprungu-
sveimur, sem nú ætti að finnast út-
dauður á milli Hengils og Stardals.
Ekki hefur þó slíkt kerfi fundist, en sá
möguleiki er fyrir hendi, að það sé til
staðar undir hinni miklu grágrýtis-
þekju á Mosfellsheiði og nágrenni.
Annar möguleiki er reyndar sá, að
af einhverjum ástæðum hafi ekkert
slíkt sprungukerfi myndast á þessum
tíma og að grágrýtið sjálft sé eins kon-
ar staðgengill þess, þannig að afleið-
ingin af tregu reki og lítilli virkni um
70