Náttúrufræðingurinn - 1985, Síða 25

langan tíma hafi að lokum verið til-
tölulega þétt hrina stórra dyngjugosa,
sem framleiddu grágrýtið.
A tímum þessara árkvarteru kerfa
myndaðist jarðskorpa, sem nú finnst
ofan sjávarmáls um norðanvert höfuð-
borgarsvæðið og á botni Faxaflóa und-
an ströndum þess. Sunnanvert höfuð-
borgarsvæðið var undir sjó eða við
ströndina og Reykjanesskaginn sem
slíkur var ekki enn orðinn til.
Þegar leið að lokum kvartertímans
hófust hin miklu dyngjugos, sem lögðu
til grágrýtið. Þau virðast flest hafa átt
sér stað á þurru landi og íslausu og
hraunin hafa runnið út að ströndinni
og lagst meðfram henni í eins konar
kraga. Sum þessara gosa gætu jafnvel
hafa byrjað á grunnsævi og myndað
eyjar, sem ýmist tengdust ströndinni
eða ekki. Hér er helst skírskotað til
grágrýtisflákans á Rosmhvalanesi og
Vogastapa og ef til vill á Krísuvíkur-
heiði. Nágrennið við sjávarsíðuna er
meðal annars sterklega gefið til kynna
af algengum brotabergsmyndunum í
botni margra grágrýtiseininganna um
allt svæðið (sbr. Ragna Karlsdóttir
1973; Jón Jónsson 1978; Árni Hjartar-
son 1980 og Kristján Sæmundsson
1981).
Að loknu gostímabili grágrýtis-
dyngjanna gekk kuldaskeið í garð og
jökull lagðist yfir svæðið. Þar sem nú
er Reykjanesskagi var orðið grunn-
sævi og land ef til vill að hluta til risið
úr sæ. Eldgos á sprungum hófust undir
íshettunni og móbergsfjöllin urðu til.
Þetta er fyrsta virknin, sem þekkt er á
sprungusveimum Reykjanesskagans.
Mikil virkni hófst á þessum sprungu-
sveimum og hélt hún sleitulaust áfram
eftir að kuldaskeiðinu lauk og nútími
gekk í garð. Þetta sést glöggt af þeim
aragrúa hrauna. sem eru á skaganum,
mjög áberandi höggun (með mis-
gengjum og gjám) og mörgum háhita-
svæðum (Jón Jónsson 1978), ákafri
jarðskálftavirkni (Páll Einarsson 1977)
og síðast en ekki síst á þykkt hraun-
laga- og móbergsstaflans eins og hann
birtist í borholum innan sprungu-
sveimanna (Sveinbjörn Björnsson
o.fl. 1971 og Stefán Arnórsson o.fl.
1975), þar sem sigið er mest. Hinn lági
aldur sprungusveimanna á Reykjanes-
skaga er ennfremur gefinn til kynna af
sprungumynstrinu í grágrýtinu. Það er
ósprungið eða lítt sprungið víða, en
hins vegar mjög brotið í beinu fram-
haldi af sprungusveimum Reykjanes-
skagans. Sprungurnar í árkvartera
berginu undir grágrýtinu hverfa inn-
undir grágrýtið og virðast ekki hafa
nein áhrif á það sjálft (sbr. Kjartan
Thors 1969). Hreyfingum á þeim er
því lokið, þegar grágrýtishraunin
renna, en hefjast e.t.v. aftur síðar.
Sprungusveimarnir, frá Hengli í
austri til Reykjaness í vestri, eru ný-
myndunarsvæði jarðskorpunnar við
sunnanverðan Faxaflóa.
V. HÖGGUNIN, UM ALDUR
HREYFINGANNA OG FLEIRA
Höfuðborgarsvæðið liggur utan gos-
beltisins, þar sem jarðskorpan mynd-
ast í dag. Það er að nrestu leyti þakið
grágrýtinu, sem er á milli gömlu út-
dauðu sprungusveimanna og hinna
virku. Grágrýtið rann á sínum tíma út
yfir sprungið land gömlu sprungu-
sveimanna. Það virðist sjálft ekki hafa
myndast á sprungusveimum eða í
beinum tengslum við sprungusveima
og er því óbrotin og ósprungin mynd-
un við lok myndunarskeiðsins. Þegar
virknin hefst á sprungusveimum
Reykjanesskagans leggst berg þeirra
ofan á grágrýtið. Vegna afstöðu nýju
sprungusveimanna teygja sprungur
þeirra sig inn í gamla jarðlagastaflann.
Þá fyrst brotnar grágrýtið upp og ef-
laust nær þessi sprunguvirkni inn í ár-
71