Náttúrufræðingurinn - 1985, Side 31

Sveinn P. Jakobsson:
íslenskar bergtegundir IV
Basaltískt íslandít
og íslandít
INNGANGUR
Basaltískt íslandít og íslandít hafa
verið nefndar ísúrar bergtegundir, en
kísilhlutfall þeirra er hærra en í bas-
ísku bergtegundunum sem áður hefur
verið um fjallað í þáttum þessum, og
lægra en í súru bergtegundunum sem
rætt verður um í næstu þáttum. í bas-
íska bergi þóleiítraðarinnar er Si02
(kísilsýra) 45—52 prósent, í ísúra berg-
inu 52-67.5 prósent, og í súra berginu
67.5—78 prósent. í alkalísku bergröð-
inni gilda hinsvegar önnur prósentu-
mörk ntilli flokkanna.
Basaltískt íslandít og íslandít eru
fremur sjaldgæfar bergtegundir. Þær
eru hinsvegar nátengdar hvað varðar
uppruna og fylgjast því að í dreifingu.
Þótt um tvær aðskildar bergtegundir
sé að ræða, er erfitt að greina á milli
þeirra og þykir því rétt að fjalla um
þær báðar í einum þætti.
LÝSING
Basaltískt íslandít. Þetta er dökkgrá
bergtegund og ætíð dulkornótt. Bergið
er þétt í sér, en efra og neðra borð
hrauna getur þó verið frauðkennt. ísúr
bergkvika er seigfljótandi, kristallar
laga sig eftir straumstefnu við kólnun
og straumflögunar gætir því jafnan.
Við veðrun klofnar bergið því oft í
þunnar flögur, en að öðru leyti eru
brotsár mjög óregluleg. Veðrunar-
kápa basaltísks íslandíts er fíngerð og
brúnleit. Við lághitaummyndun
dökknar bergið og verður grásvart.
Hraun úr Þingmúlaeldstöðinni skal
hér tekið sem dærni um basaltískt ís-
landít. Þingmúlaeldstöðin (Carmic-
hael 1964) var virk á tertíer, fyrir
u. þ. b. 4 — 6 milljón árum síðan, en
leifar hennar má nú sjá í Þingmúla og í
fjöllunum austan Skriðdals í Suður-
Múlasýslu. Þingmúlaeldstöðin er þól-
eiískt eldstöðvakerfi þar sem myndast
hafa allar helstu bergtegundir þólei-
ísku bergraðarinnar, en sérstaklega
ber þar mikið á ísúru bergi. Bergsýnið
var tekið í um 930 m hæð úr hraunlagi
er myndar hnúk suð-suðaustan í Hetti
í Skriðdal.
Tafla I sýnir efnasamsetningu
hraunsins. Miðað við efnasamsetningu
þóleiíts sem fjallað var um í síðasta
þætti (Sveinn P. Jakobsson 1984), þá
sést að hlutfall (prósent) Si02, Na20
og K20 er hér mun hærra, en MgO,
CaO og FeO lægra en í þóleiíti. Þessar
steintegundir mynda hraunið:
Dílar eru plagíóklas, magnetít,
ágít, ólivín og apatít.
Grunnmassinn er samsettur af
plagíóklas, klínópyroxen og málmi.
Á 1. mynd (A) er sýnd smásjár-
teikning af berginu.
Náttúrufræöingurinn 54 (2), bls. 77-84, 1985
77