Náttúrufræðingurinn - 1944, Blaðsíða 31

NÁTTÚRUFRÆÐINGUMNN
85
sárnsetningu. Hin fyrrnefndu þessara afla eru „fysisk“ i á-
hrifum, en hin siðarnefndu „kemisk“. í náttúrunni verka þau
jafnaðarlega sanitímis, en að lokum er oftast auðvelt að sjá
á mulningnum að annarra hefir gætl meir en hinna.
Nú skal vikið nokkrum orðum nánar að þessum ijtri öflum,
og greinl frá, á hvern hátl þau vinna á steinunum, hversu
fastir fyrir, sem þeir kunna að sýnast. — Fyrsl verða fysisku
(jflin talin: i
Við skjól hitabrigði geta hergtegundir sprungið og molnað.
Sólin hitar vfirhorð steinanna. \rið hitann þennst j)að út, en
að innan breytast steinarnir ekkert. Þeir þola ekki þann þennslu-
nnin er þannig kemur fram og fletir þeirra springa og flísasl
af. Leiðist hiti inn í steininn, svo að liann hitnar nokkurn veg-
inn allur jafnt, getur svo farið, þegar hann kólnar aftur, að
kælingin verði örust á yfirborðinu, dregst það þá örar saman,
en steinninn að innan, verður of litið og vsta lagið rifnar og
flagnar, eða allur steinninn hrestur. Hitabrigða verður vart í
norðlægari löndum, en mest gælir þeirra i eyðimörkum suðlæg-
ari landa, þar sem hitasveifla sólarhringsins er mikil. Himininn
< r þar að jafnaði heiður. Um nætur lækkar hitinn nálega niður
í frostmark, en á daginn er steikjandi sólarhiti. Yfirborð stein-
anna hitnar ])á upp i 70 80 stig á Celsius. Rigningarvatn, sem
demhdist á þetta lieita yfirhorð mældist um 20° lieitt. Hin snöggti
hitabrevting reyndist meiri en hergið þoldi og sprakk það
líkl og þegar köldu vatni er stökkt á heitt glerilál.
Sumir telja, að gert sé að jafnaði of mikið úr áhrifum liita-
hrigða, við eyðingu herglaganna, og til eru þeir, sem draga þau
jafnvel alveg í efa. En svo margar og ítarlegar athúganir eru
fvrir hendi á þessu fvrirbæri, að varla nnin hægt að neita því
með rökum. Hitt er annað mál, að gangur þeirra brevtinga,
sem atburðunum eru samfara, er tæpast skýrður út í æsar enn.
Upphitun steinanna er liáð ýmsum atriðum, eins og I. d. eðlis-
varma þeirra, en með eðlisvarma er liér átt við þá tölu hita-
eininga, sem þarf lil þess að hita 1 gr. af steininum l'rá ÍH/^0
og upp í 15Y2° á Celcius. Þá skiptir litur bergsins miklu máli,
því dökkt berg hitnar fljótar en Ijóst, ennfremur það, hvort
bergið leiðir hitann hægt eða fljólt, með öðrum orðum, er slæm-
ur eða góður hitaleiðandi, eins og það kallast. Loks er aðgæt-
andi, að það Iiefir áiirif á hitabrigðin, hvort nokkuð þess liita,
sem steinninn drekkur i sig notast til annars en að hita hann
upp, t. d. að þurrka hann, ef liann er blautur. Rakt herg hitnar