Fréttablaðið - 11.07.2009, Blaðsíða 16

16 11. júlí 2009 LAUGARDAGUR
Tuttugu og tveir Úígúrar hafa
dvalist í fangabúðum Banda-
ríkjahers við Guantánamoflóa
á Kúbu. Þeir voru handteknir
í Afganistan stuttu eftir innrás
bandaríska og breska hersins
þar veturinn 2001-2002.
Bandaríkjastjórn komst reynd-
ar fljótlega að þeirri niðurstöðu
að ekki væri ástæða til að halda
mönnunum, en hefur ekki getað
sent þá til Kína vegna þess hve
óblíðar móttökur hætt er við að
þeir fái þar.
Kínversk stjórnvöld notfærðu sér heimsstríð Bandaríkjanna gegn hryðju-
verkamönnum sem réttlætingu fyrir því, að ganga hart fram gegn réttinda-
baráttu Úígúra, tengja talsmenn þeirra við hryðjuverkastarfsemi og saka þá
um náin tengsl við Al Kaída.
Sautján þessara fanga eru því enn í haldi, en fimm þeirra fengu hæli í
Albaníu vorið 2006 og einn fékk að fara til Sádi-Arabíu, þar sem hann er
fæddur, um svipað leyti.
Bandaríkjamenn hafa skorað á fleiri Evrópuríki að veita einhverjum þeirra
hæli, en með litlum árangri.
Fyrir nokkrum vikum bauð eyríkið Palá í Kyrrahafi þeim sautján, sem eftir
eru, hæli þar og virðist vonast til að fá fjárhagsaðstoð frá Bandaríkjunum
fyrir greiðann.
Xinjiang-hérað, eða Sinkíang eins
og það er skrifað að eldri rithætti,
er í norðvesturhluta Kína, norður af
Tíbet. Í vestri á Xinjiang landamæri
að Kasakstan, Kirgisistan, Tadjikistan,
Afganistan og Kasmír-héraði, en í
norðri eru Rússland og Mongólía.
Nafn héraðsins, Xinjiang, er
kínverskt og þýðir „nýja svæðið“
eða „nýja landið“, og þykir mörgum
Úígúrum þetta niðrandi nafngift.
Austur-Túrkestan er nafnið sem
Úígúrar völdu sjálfir þegar landið naut
sjálfstæðis um stutt skeið rétt fyrir
miðja síðustu öld. Samkvæmt þeirri
nafngift er þetta austurhluti Túrkest-
ans, svæðisins þar sem tyrkneskar
þjóðir búa í Mið-Asíu þar sem löndin
heita Kasakstan, Kirgisistan, Túrkmen-
istan og Úsbekistan.
Kínverjar höfðu öldum saman
reynt að ráða yfir landsvæði Úígúra,
með misjöfnum árangri þó, og
formlega var héraðið ekki innlimað
í kínverska keisaraveldi fyrr en árið
1884. Sú skipan fór þó út um þúfur
þegar keisaraveldið leið undir lok
árið 1911. Næstu áratugina var mikil
ólga í héraðinu, stríðsherrar brutust til
valda hver á fætur öðrum og börðust
innbyrðis.
Árið 1933 lýstu síðan Úígúrar í
Kashgar, mikilvægri borg vestast í
héraðinu, yfir stofnun sjálfstæðs ríkis
sem fékk nafnið Austur-Túrkestan.
Árið 1944 lýstu Úígúrar í héraðinu
öllu yfir sjálfstæði undir þessu sama
nafni.
Það ríki átti þó ekki langa lífdaga
því land Úígúranna var innlimað á ný
í Kína þegar kommúnistar komust þar
til valda árið 1949.
SINKÍANG EÐA AUSTUR-TÚRKESTAN
Úígúrar eru taldir vera nærri 12
milljónir alls. Sumar heimildir segja
heildarfjölda þeirra þó líklega um
25 milljónir. Flestir þeirra, eða um
átta milljónir samkvæmt opinberum
kínverskum tölum, búa í Xinjiang-
héraði í Kína.
Úígúrar eru Mið-Asíuþjóð af tyrk-
neskum uppruna, náskyldir íbúum
Kasakstans, Kirgisistans, Túrkmenist-
ans og Úsbekistans. Tungumál Úíg-
úra er sömuleiðis skylt tyrknesku,
rétt eins og tungumál ofangreindra
Mið-Asíuríkja.
Flestir Úígúrar eru súnní-
múslimar, sem þeir eiga einnig
sameiginlegt með Tyrkjum og
frændþjóðunum í Mið-Asíu.
MIÐ-ASÍUÞJÓÐ AF
TYRKNESKUM
UPPRUNA
Töluverður hópur útlaga frá Xinjiang
býr í Bandaríkjunum. Einnig býr
fjöldi Úígúra í München í Þýskalandi.
Margir þessara útlaga hafa verið
reknir frá Kína en aðrir hafa forðað
sér sjálfir.
Þeir hafa látið nokkuð til sín taka
í baráttu fyrir réttindum landa sinna
heima fyrir.
Einn helsti leiðtogi útlægra Úígúra
er Rebiya Kadeer, rúmlega sextug
kona sem ólst upp í fátækt en kom
undir sig fótunum í viðskiptum og
verslunarrekstri. Hún notaði áhrif
sín og auðæfi til að berjast fyrir
umbótum í héraðinu, ekki síst í þágu
kvenna og tók meðal annars þátt
í heimsþingi kvenna í Peking árið
1995.
Í febrúar 1997 varð hún vitni að
því þegar kínverskir hermenn börðu
niður mótmæla- og uppreisnar-
hreyfingu Úígúra í bænum Gulja.
Hún skýrði opinberlega frá því sem
gerðist og hugðist veita bandarískri
rannsóknarnefnd upplýsingar tveim-
ur árum seinna, en var þá handtekin
og sökuð um njósnir. Árið 2005 var
hún svo rekin úr landi og send til
Bandaríkjanna þar sem hún hefur
búið síðan.
Þar hefur hún óspart látið til sín
taka og stutt málstað Úígúra gegn
kínverskum stjórnvöldum. Meðal
annars krefst hún þess að synir
hennar verði látnir lausir úr kínversku
fangelsi, og hefur leitað eftir stuðn-
ingi vestrænna þjóðarleiðtoga við þá
baráttu sína. Árið 2006 var hún kosin
forseti Alþjóðaráðs Úígúra, sem hefur
aðalaðsetur í Þýskalandi.
Kínversk stjórnvöld saka hana
um einhliða áróður og segja hana
standa bak við mótmælin í Urumqi
um síðustu helgi.
ÚÍGÚRAR Í ÚTLEGÐ
ÚÍGÚRAR Í GUANTANAMO
Xinjiang-hérað í Kína
Í Xinjiang búa átta milljónir Úígúra. Þeir eru
nú um 40 prósent af íbúum héraðsins en
Han-Kínverjar eru litlu færri. Auk
þess búa þar rúmlega milljón
Kasakar ásamt fleiri þjóðum og
þjóðarbrotum. Samtals eru
íbúarnir um 20 milljónir
á landsvæði sem mælist
1,6 milljónir ferkílómetra.
Rússland
Altaí
K Í N A
Urumqi: óeirðir
brutust út 5. júlí.
Mongólía
Gansu
Qinghai
Tíbet
Kasakstan
Kirgisistan
Tadjikistan
Afg.
Pakistan
Indland
Kashgar
Kashgar
Aksu
Korla
Turpan
Xinjiang
250 km
K
ínversk stjórnvöld
vilja sem minnst
vita af óánægju
íbúa í Xinjiang-hér-
aði. Í það minnsta
vilja þau að bæði
umheimurinn og almenningur
í Kína fái sem minnst að vita af
ástandinu.
Átökin undanfarna viku minna
um margt á átökin í Tíbet á síðasta
ári, þegar fjöldauppreisn heima-
manna var barin niður af hörku
með þeim afleiðingum að tugir
manna féllu og hundruð særðust.
Ráðamenn í Kína virðast ekki
taka annað í mál en að bæði Tíbet-
ar og Úígúrar sætti sig við að vera
Kínverjar, og hagi sér samkvæmt
því. Rétt eins og Tíbetar eru Úíg-
úrar þó frábrugðnir Kínverjum á
margan hátt.
Menning þeirra á rætur í Mið-
Asíu og markast af íslamstrú,
tungumál þeirra er tyrkneskrar
ættar og saga þeirra verður engan
veginn innlimuð í sögu Kínverja,
þótt leiðir þessara þjóða hafi með
ýmsum hætti legið saman síðustu
aldirnar og jafnvel árþúsundin.
Úígúrar hafa lengi verið afar
ósáttir við vaxandi ítök Kínverja
í héraðinu. Kínversk stjórnvöld
hafa áratugum saman markvisst
stuðlað að því að æ fleiri Kínverj-
ar flytji til héraðsins, þar sem þeir
leggja jafnharðan undir sig bestu
störfin og mikilvægustu embætt-
in.
Nokkrar sjálfstæðishreyfingar
Úígúra hafa barist fyrir aðskiln-
aði frá Kína, en lítið orðið ágengt
enda mætt harðri mótspyrnu yfir-
valda. Þótt hin ýmsu þjóðarbrot í
Kína fái að sýna þjóðdansa á tylli-
dögum er hversdagsmenningu
þeirra sjaldnast gert hátt undir
höfði og trúarbrögð eru illa séð.
Átökin í höfuðborginni Urumqi
um síðustu helgi hófust í fram-
haldi af fjölmennri mótmæla-
samkomu Úígúra, sem virðist hafa
verið boðað til vegna frétta af því
að múgur Han-Kínverja hafi drep-
ið tvo Úígúra seint í júní í Guang-
dong-héraði, sem er alveg í hinum
endanum á Kína, suðvestast við
Suður-Kínahaf.
Svo virðist sem mikil reiði hafi
verið ríkjandi á þessari mótmæla-
samkomu, og hún hafi beinst að
Han-Kínverjum, bæði vegna
þessara morða og einnig almennt
vegna yfirgangs Kínverja í hér-
aðinu.
Vitni sáu Úígúra fara saman í
hópum og berja á Han-Kínverjum,
en næstu daga snerist þetta við og
Han-Kínverjar óðu um götur og
leituðu uppi Úígúra til að berja.
Lögregla og her brugðust við
af fullri hörku, kæfðu fyrst niður
mótmæli Úígúranna en stóðu síðar
vörð um þau hverfi höfuðborgar-
innar þar sem Úígúrar búa.
Kínversk stjórnvöld segja átök-
in hafa kostað 156 manns lífið, en
fullyrðingar hafa birst um að tala
látinna skipti hundruðum. Ekki er
ljóst hve margir þeirra voru Úíg-
úrar og hve margir Han-Kínverj-
ar.
Þjóð sem á að vera kínversk
Harðvítug átök undanfarna viku í Xinjiang-héraði í Kína hafa beint athygli heimsbyggðarinnar að Úígúrum, fjölmennri þjóð
sem sættir sig illa við hlutskipti sitt innan Kínaveldis. Mótmælasamkoma þeirra í höfuðborginni Urumqi um síðustu helgi snerist
upp í óeirðir og herinn greip til sinna ráða. Guðsteinn Bjarnason kynnti sér sögu Úígúra og undirrót óánægjunnar í Xinjiang.
KÍNASTJÓRN SENDI HEILU HERDEILDIRNAR Á VETTVANG Götur og torg höfuðborgarinnar fylltust af hersveitum og lögreglumönnum, sem hafa það hlutverk að kæfa allt andóf
í fæðingu. FRÉTTABLAÐIÐ/AP