Samvinnan - 01.05.1948, Blaðsíða 12

14. MAÍ, VINNUHJÚASKILDAGURINN,
var um langt skeið einn þeirra daga, sem all-
hátt bar á, og athygli vakti hjá íslenzku þjóð-
inni. Yfir lionum gat verið ltjart, eða dapurt
og dimmt, eftir atvikum.
Hann var fyrir marga dagur skilnaðar,
saknaðar og jafnvel sorgar. Á ára, eða ára-
tuga gömlum böndum geðfelldrar kynning-
ar slaknaði, eða þau brustu með öllu þann
dag. Heimili leystust upp og fjölskyldur
sundruðust.
Hann gat J>ó verið dagur þráðra samfunda,
fagnaðar og gleði, en einnig dagur þráðrar
lausnar sumum, allt eftir því hvernig á stóð.
Loks var hann dagur er ný kynning og
góð vinátta oft hófst með manna á milli, ör-
lagarík ýmsum. Af þeirri kynningu sem vaið
til við flutninga fólks sveita og héraða á milli
á vinnuhjúaskildaga, þróuðust t. d. stund-
urn ástir hjá þeim sem ekkert þekktust áð-
ur, sem leiddi af sér hamingjusamt einka-
líf og xttarsambönd fjarskyldra ættliða, sem
ella hefðu ekki orðið til. Að því leyti hetur
vinnuhjúaskildagurinn markað allmerkileg
spor í þjóðfélagi voru.
Þennan dag mátti oft sjá fólk á ferð um
sveitina með trússhesta í taumi.
Þannig var það áður, og fram á daga okk-
ar eldri mannanna, eða allt Jtar til að vistar-
bandið var leyst með öllu um s. 1. aldamót,
og enda nokkuð lengur. En nú er breyting
orðin á þessu, sem miirgu öðru. Að vísu flytja
einhverjir bændur búferlum um þetta leyti
á ári hverju, Jjó eigi sé )>að fastbundið við
14. maí, heldur eins oft við fardagana, eða í
byrjun júní. En sem vinnuhjúaskildagi er nú
lítið orðið eftir af deginum utan nafnið eitt,
með því að vinnuhjú í þcirri mynd sem áð-
ur var, eru næstum engin til með J>jóð vorri,
sem kunnugt er, og hlutverki dagsins því lok-
ið. Enda gerir fólk sér lítinn dagamun nú,
þó það þurfi að flytja sig til. Vinnuhjúaskil-
daginn er að verða aðeins að sögulegu tákni,
sem minnir á horfna háttu í Jjjóðlífinu, þegar
vinnufólkið — hið fastráðna í sveitunum, var
fjölmenn stétt, og setti svip á daginn. —
EG MAN EFTIR MÖRGUM 14. maí dög-
uni, einkum frá æskuárum rnínum. Eigi þó
sakir þess að eg hefði sjált'ur oft vistaskipti,
heldur aðrir í nágrenni við mig. Og þeir
flutningar fólks heimila á milli á vinnuhjúa-
skildagana, hafa suinir liverjir, í vissu tilfelli,
ekki orðið með öllu þýðingarlausir fyrir mig,
fyrir endurminningar mínar frá þeim árum.
Þeim á eg, framar öllu öðru, það að þakka, að
eg get nú ársett með vissu fjölmörg atriði, sem
fyrir mig báru á æskuárum mínum, sem ég
ella hefði ekki getað nú. Eg hefi getað sett at-
burðina einn eða fleiri, á einhvern hátt, bein-
an eða óbeinan, í samband við vissar persón-
ur, sem eg veit að voru ákveðin ár á vissum
heimilum, og miðað þá við dvöl þeirra þar.
En minningin um einn atburð, sem hægt er
að tímasetja, leiðir fleiri af sér. ■
Þó gnæfir einn vinnuhjúaskildagi liátt ylir
aðra í huga mínum. Það er 14. maí 1898, eða
fyrir réttum 50 árum. Þann dag urðu þátta-
skipti í lífi mínu ,hin fyrstu og líklega þau
mestu sem þar hafa orðið. Það vor neyddust
foreldrar mínir til að hætta búskap, eftir
12
all-langa baráttu við fátækt og mikla van-
heilsu sex barna móður. Börnin, hið elsta 10
en hið yngsta 3. ára, fóru á brott, voru tekin
ýmist af skyldmennum eða vandalausum,
góðu fólki ,og ólust Jjar upp. Þetta var mikil
og eftirminnileg skilnaðarstund, annað og
meira í mínum augum en venjulegur vinnu-
hjúaskildagi. En slík hafa orðið örlög margra
íslenzkra sveitaheimila og fjölskyldna, þegar
líkt hefur staðið á og hér var. Og hefur þó
hlutskipti yngstu aðiljanna oft orðið lakara
en okkar systkinanna sex urðu.
Þetta vor vildu ung og nýgift hjón í sveit
minni hefja sjálfstæðan búskap. En jarðnæði
var ekki fáanlegt þar, utan eitt eyðibýli er lá
afskekkt upp í dölum, all-langt innan við
aðra byggð. Þetta var ekki aðlaðandi bústað-
ur, en þó kusu þau það heldur en að vera
14. MAÍ
1898
★
Vitinuhjúskildaginn var eitt sinil
merkisdagur i lifi þjóðarinnar á ári
hverju, en nú er þýðing hans að mestu
liorfin og merking hans mörgum
gleymd. í þessari grein rifjar ÞOR-
MÓÐUR SVEINSSON upþ minning-
ar frá 14. maí 1898 og varpar Ijósi á þá
gifurlegu breytingu, sem orðin er i
þjóðlifinu á liðnum 50 árum. Þar er
margt fagnaðarefni — en lika nokliurs
að sakna.
★
annarra hjú. Hjón þessi þekktu foreldra
mína, og eg hafði kvnnst Jaeim ofurlítið, að
góðu. Þau buðust nú til að taka mig, ásamt
eldri bróður mínum, og varð það að ráði.
Þótti mér bót í máli að þurfa ekki að skilja
við bróður minn.
Dagurinn 14. maí 1898 var Jmrr en svalur
og lítil sólarsýn. Faðir minn fylgdi okkur
bræðrunum til þessa nýja heimilis, sem eg
hafði ekki áður séð, og eg hugsaði með nokkr-
um kvíða til. A miðri leið hittum við hjónin,
hina tilvonandi húsbændur mína. Var svo
haldið áfram, með nokkrum viðkomum á
sumum bæjum, að eyðikotinu um kvöldið.
Því meir sem við nálguðumst ákvörðunarstað-
inn, því ljósar varð mér, að bernskuheimilið
mitt var að baki, en æskuheimilið, eða heim-
ilin, ókunn og óráðin, ef til vill, framundan.
Að sjálfsögðu hafa J>ær hugsanir þó verið dá-
lítið lausar í reipunum hjá mér, eins og verða
vill hjá 81/2 ára gömlum börnum.
„Hér sé Guð í góðum bæ“, varð ungu kon-
unni að orði er komið var að túnjaðrinum
um kvöldið, og bæjarhúsin sáust fyrst. Þess-
um orðum hefi ég aldrei gleymt. Og er ég
viss um að hún hefir verið bænheyrð. Þar
bjó góður andi innan veggja svo lengi sem
að ég vissi til.
Hópurinn sem flutti að þessu eyðikoti þentt-
an dag til að setjast þar að, var ekki stór, að-
eins hjónin og við bræðurnir tveir. Þó átti
fólkinu þar eftir að fækka. Bróðir minn
hvarf þaðan eftir fárra vikna veru, sakir
sjúkleika sem vart varð við hjá honum, og
kom ekki Jjangað heim aftur. Það varð nýtt
áfall fyrir mig. Eftir það urðum við þrjú á
heimilinu þar til J>eim hjónum fæddist dótt-
ir, 1. desember um veturinn. Hún er nú hús-
freyja á höfuðbólinu Reykhólum í Reykhóla-
sveit.
Ekki er hægt að segja að aðkoman þarna
]>etta kvöld væri vistleg né hlý. Hús voru
að vísu öll uppistandandi, en gömul og hrör-
leg orðin, köld og vanhirt eftir tveggja ára
auðn. Ekki þarf að taka J>að fram að þetta
var torfbær. — Tilgangslaust ætla ég að sé
að reyna að skýra það fyrir almenningi hvað
það var í raun og veru að flytja inn í afvega-
liggjandi afdalabýli, sem staðið hafði autt
undanfarin ár, og setjast [>ar að. Það er svo
fjarskylt lífinu sem rnegin þorri Jjjóðarinnar
lifir nú. Það er sem að aldir séu þar á milli.
En þeir sem enn gista, eða liafa gist, gömul
húsakynni í dreifbýli dalanna þekkja það,
að vissu marki. Þeim, sem fluttu inn í [>essi
yfirgefnu býli, var hollt að geta borið út úr
bæjarhúsunum J>ar myrkrið og kuldann, en
inn ljósið og ylinn, eins og Bakkbræður
vildu gera. Og þetta tókst vonum fyrr þarna,
þó eigi væri með sama hætti og ]>eir ætluðu
sér. Með [>reklyndi sínu og hlýhug tókst þess-
um ungu lijónum, þrátt fyrir ýms veraldleg
vanefni, að gera heimili Jjetta vistlegt og
hlýtt, svo að þar þótti jafnan gott að koma
og gista þeim sem erindi áttu Jjangað á næstu
árum.
Og að vísu gerðist liér ekki annað en |>að
sem oft hafði gerzt áður í landi hér. í sögu
Islandsbyggðar hefir efalaust skipzt á sókn
og undanhald. Sóknin liefir yfirleitt hafizt
með batnandi árferði, byggðin færzt út og
upp að mörkum heintahaga og afréttarlanda,
eða inn í J>au, þegar sveitin var orðin full-
setin. En J>egar bliku óára og drepsótta dró
á loft, létu menn undan siga, og byggðin
dróst saman. Talandi vott þessa má telja
að séu hin mörgu hrundu og yfirgrónu eyði-
býli, sem enn markar fyrir ofan við núver-
andi byggð, svo og ýmsar skráðar sagnir og
kunnar þessu viðkomandi.
En nú virðist sóknin í þessa átt vera úr
sögunni, og undanhald hafið sem er af ann-
arri rót runnið en áður var, og niiklu stór-
stígara, svo að til fullra og alvarlegra vand-
ræða horfir, ef ekki fæst rönd við reist.
Eg kunni brátt sæmilega vel við mig þarna,
og söknuðurinn yfir horfnum foreldraranni,
sem fylgt hafði mér þangað heim, hvarf smám
saman. Eg skildi að Jjetta gat ekki farið á ann-
an veg. Og eg fann að eg hafði ekki ástæðu
til að kvarta yfir mínu hlutskipti. Enn lifðu
á vörum fólks sagnir um misjafna liðan
sumra þeirra barna sem orðið höfðu að fara
frá foreldrum sínum, og sveitastjórnir sáu
fyrir samastað, ef til vill ýktar, en ef til vill
sumar haft við einhver rök að stvðjast. Jafn-