Fálkinn - 08.05.1937, Blaðsíða 8

8
F Á L K I N N
Merin sem lifa. Ul.
Lndvig Holberg.
Fyrir þremur árum var 250
ára afmælis mesta leikrita-
skálds Norðurlanda að í'ornu og
mesta gamanleikaskáldi nor-
rænna þjóða fyr og síðar minst
um öll Norðurlönd. Ludvig IIol-
herg verður jafnan talinn með
mestu andans mönnum N'orður-
landa. Það var liann sem skap-
aði tengslin milli Norðurlanda
og þáverandi bókmenta um-
heimsins og opnaði nýja útsýn
yfir heiminn.
Holberg fæddist í Bergen 3.
des. 1(584 og dó i Kaupmanna-
höfn 28. jan. 1751. 1 Noregi er
Holberg talinn norskur en
danskur í Danmörku og geta
báðar þjóðirnar rjettilega talið
sjer hann, því að norskur var
hann að ætt og uppruna, en æfi-
starf sitt vann hann í Dan-
mörku og taldi sig danskan
sjálfur. Hann sá aldrei Noreg
nema í æsku. Hann hvarf frá
Noregi kornungur og mentaðist
i Kaupmannahöfn og fór víða
um lönd, svo sem til Englands,
Frakklands og Þýskalands og
mentaðist þar. Árið 1717 er
hann skipaður prófessor i
Kaupmannahöfn, 33 ára, i hók-
nientum og sagnfræði.
„Peder Paars“ er fyrsta stór-
virki Holbergs og kom liann út
1719. Þar skopast hann að Dön-
um og ástandinu í landinu. Bók-
in var mikið lesin, en fjekk
misjafna dóma og margir urðu
henni reiðir. Menn voru ekki
skopinu vanir í þá daga, en
skopið var beittasta voj)n Hol-
bergs.
Á þessum árum voru fáir
leikir sýndir í Danmörku og
Noregi nema ómerkilégir skóla-
ieikir. En þýskir umferðaleik-
arar liöfðu sýningar og ljelegar
þýðingar á leikrilum Molieres
voru sýndar líka. Holberg tók
sjer því fyrir hendur að skrifa
leikrit um danska hagi. Læri-
meistari hans var vitanlega
Moliere, en hann var laginn á
að gefa persónum sínum full-
komið innlent gerfi, þó að hann
hvað byggingu Ieikjanna snerti,
notaði aðferðir franska stór-
skáldsins. Tilgangur hans með
leikritagerðinni var fyrst og
fremst sá, að láta skopið og
háðið vekja fólk til umhugsun-
ar um galla sína og þjóðfjelags-
ins. Hann liafði sjeð heiminn og
honum blöskraði, hve þjóðin
var langt á eftir samtímanum og
kaghýddi liana í gremju sinni
með leikrilunum. Á árunum
1722—23 samdi hann léikritin
„Politíski leirkerasmiðurinn“,
„Jeppi á Fjalli“, „Erasmus Mon-
tanus“, „Jean de Franee“,
„Sængurkonan“, „Jacob von
Tliyboe“ og ýms fleiri.
Moliere skrifaði fvrst og
fremst fyrir hirðina. En Hol-
herg varð skáld þjóðarinnar og
skrifaði um almúgann. Per-
sónulýsingar hans eru snild.
Gortarinn, pólitíski iðnaðar-
maðurinn, broddborgarinn og
djákninn eru allir gerðir eftir
fyrirmyndum þeirra tíma, svo
leikritin eru menningarsöguleg
lýsing á samtíð Holbergs. Við
hittum broddborgarann Jero-
minus, sem liatar allar nýjung-
ar en fanst alt vera gott í gamla
Uaga, Leonard granna, skynug-
an karl, Abelonu, sem ekki er
neitt nema gæðin sjálf, Arv
vinnumann, sýnishorn þraut-
heimska mannsins og umfram
alt refinn IJenrik, sem altaf er
til í strákapörin og Pernillu,
lclóka og kjaftfora i hófi.
Holberg bar höfuð og herðar
yfir mentamenn sins tíma, hann
var evrópeiskur og áhrif lians á
bókmentir Norðurlan<la urðu
stórkostleg. Hann var hafinn
yfir smásmygli samtíðarinnar.
Hann skrifaði á dönsku, þegar
öðrum þótti það ófínt og skrif-
uðu á latínu, og má segja að
hann sje höfundur dansks rit-
máls. Það er sagt um Holberg,
að hann hafi á 30 árum veitl
þeim bókmentastraumum yfir
Danmörku, sem voru 100 ár að
komast um álfuna.
Holberg átti ekki vinsældum
að fagna af samtíð sinni, hún
skildi hann ekki; og leikhúsið,
sem átti honum tilveru sina að
þakka, kunni ekki að meta
liann. Holberg var býsna ein-
rænn í háttum sínum og geð-
stirður og bakaði það honum
óvinsældir líka. Ilann var eng-
inn gæfumaður.
Georg Brandes kemst svo að
orði i minningarriti sínu um
Holberg: „Það er með frægðina
eins og auðinn, að all er komið
undir fyrstu hundrað þúsundun-
um (af dögum eða krónum). Sje
maður kominn yfir það er það
auðveldara sem eftir er. Það er
því engin ástæða til að óttasl
um frægð Holbergs í hinni
fjærstu framtíð. Hann er kom-
inn yfir örðugasta hjallann.
Þegar um bókmentalegan ó-
dauðleika er að ræða, eru fyrstu
Bdö samtíðapinnar. UI.
Miguel de Dnamuno.
Um áramótin síðustu dó einn
af merkilegustu rithöfuudum
Spánverja suður í Salamanca.
Það var Miguel de Unamuno
prófessor, einn af boðberum
hinnar nýju aldar á Spáni,
stundum kallaður „páfagaukur-
inn frá Salamanca“.
mnno. Hann sagði þetta sall.
Hann var ofsamaður í deilum,
eins ol' fleiri Baskar og hafði
óbeit á þvi að taka á nokkru
með silkihönskum. Hann hafði
ekkert gaman al' „persónum
sem hvorki eiga heima hjer eða
þar, á þessum tíma eða hinum.
og hafa hvorki kyn nje land“
heldur skrifaði um og fyrir
„fólk með lioldi og blóði, sem
fæðist, þjáist og deyr sjer-
slaldega deyr sem etur og
Unamuno var 72 ára er hann
ljest og hafði verið prófessor i
grísku við háskólann i Sala-
manca síðan 1892. En frægð
sína hlaut hann ekki af grísku-
vísindunum. Hann var jafn-
framt heimspekingur og ádeilu-
maður, sem skrifaði fjölda rit-
gerða um það, sem honum þótti
aflaga fara. Og stóra bók skrif-
aði hann um Don Quijote, sem
hann elskaði eins og sjálfan sig.
Aðalrit hans er þó „Den tra-
giske Livsfölelsc“, sem svo lieit-
ir í dönsku þýðingunni. Una-
muno var nákunnugur bók-
mentum Norðurlanda og svipar
í ýmsu til Sörens Kirkegaards,
hann dáðist mjög að Ibsen og
prjedikaði hugsjónir hans á
Spáni, einkum kröfuna um ein-
slaklingsfrelsið.
„Jeg vil enga aðra bardaga-
aðferð en ákafans og þegar
brjóst mitt svellur af gremju,
fyrirlitningu, sorg eða reiði læt
jeg munninn segja alt sem i
brjóstinu býr og orðin haga sjer
eins og þau vilja“, segir Una-
tvo hundruð árin hættulegust“.
Holberg lifði þau af.
Hjer á landi hefir lalsvert
verið leikið af leikritum Hol-
bergs, en ekkerl hefir orðið eins
frægt og „Jeppi á Fjalli“, enda
er sú revnsla annarsstaðar líka.
tlrekkur og spilar og sefur og
liugsar og elskar fólk sem
maður sjer og lieyrir“.
Eftir að Primo Rivera komsl
til valda á Spáni varð þess
skamt að bíða, að í odda skær-
ist með lionum og Unamuno.
Rivera gerði hann útlægan úr
landinu og ljet setja hann niður
á Fuertaventura, sem er ein
af Kanarieyjnm. En kunnur
hlaðamaður í París „stal hon-
um“ þaðan og bjó hann eftir
það mörg ár i París, sem útlagi,
óbilgjarn, drembilálur og ósátt-
fús. Þegar konungurinn valt úr
valdasessi hjelt Unamuno til
Spánar og var fagnað með
skrúðgöngum og hljóðfæra-
slætti er hann kom til Irun,
fyrsta spánska bæjarins fyrir
sunnan landamærin.
Í fyrirlestri sem hann hjelt í
London í fyrra kallaði liann
„kynslóðina frá 1898“ höfunda
liins núverandi Spánar.
Danir eru mestu sykurætur i
heimi. Þeir nota 49,3 kíló á mann á
ári, en íbúar New Zealands 47, Sví-
ar 43,3, Bandaríkin 43,7 og Bretar
41,9. Ilinsvegar nota ítalir elcki nema
7,1 kíló á mann. í SvíþjóS drekkur
liver maður eins mikið kaffi og 74
menn gera á New Zealand. Finnar
og Belgar drekka 150 sinnum minna
te en Englendingar og ítalir nota sex
sinnum minna tóbak en Hollending-
ar, sem eru mestu tóbaksmenn í
heimi.