Fálkinn - 26.11.1938, Qupperneq 4

4
FÁLKINN
IVAN ÆGILEGI
pLJÓTT Á LITIÐ virðist þró-
un Rússlands gerast í stökk-
um en ekki jafnt og þjett. Við
og við rísa upp „miklir menn“
og vekja þjóðina af „hundrað
ára dvala“, vekja liana til starfs
og bylta um því, sem gamalt er.
Þannig var til dæmis um Vlad-
imir stórfursta, sem innleiddi
kristna trú í Rússlandi og kynti
Rússum bysantisku menning-
una á 10. öld, Ivan Kalita, sem
myndaði eitt ríki úr furstadæm-
um, Ivan ægilega, sem braut
ljensherraveldið á hak aflur og
ruddi umhótum Pjeturs mikla
braut, og um Lenin, sem um-
bylti hinu forna Rússlandi
Romanov-æltarinnar.
En á þeim tímum, sem engar
sögur fara af, aðhafðist þjóðin
þó ýmislegt merkilegt, m. a.
það, að nema nýtt land á stepp-
um, frumskógum og mýrum, og
hún var vörður Evrópu gegn
innrás mongóla i vesturlönd.
Af öllum kynkvíslum Evrópu
fjekk slavnesk-rússneski stofn-
inn þá skákina sem síst var,
því að aðrar þjóðir höfðu sleg-
ið eign sinni á lönd þau, sem
lágu að hafi, en Slavar fengu
óræktað land, bygt frumstæð-
um þjóðflokkum, sem ekkerl
var hægt að læra af. En Ger-
manir fengu kynni af róm-
verskri menningu er þeir færðu
út sínar kvíar. Þessvegna urðu
Rússar aftur úr öðrum Evrópu-
þjóðum hvað menningu alla
snerti.
Hinar gagngerðu umbætur
Pjeturs mikla sýndu, að það
var kominn tími til að hefjast
lianda og gera tímamót í sögu
Rússlands. Tilraunir Ivans ægi-
lega til þess að fá land að ó-
frosnu hafi komust i fram-
kvæmd á dögum Pjeturs.
Þó Ivan Grozny, eða Ivan
ægilegi, sem hann er kallaður
utan Rússlands, þælti illur og
mesti böðull var hann bæði
stjórnmálamaður og umbóta-
maður. Á lians dögum hefst
bændaánauðin í Rússlandi og
stjettarígurinn magnast. Áður
höfðu stórbændur og ljens-
herrar verið eins og kon-
ungar liver í sinu riki en nú
kemur emhættismannastjettin
til sögunnar. Ivan varð skipu-
lagningarmaður hennar og upp-
hafsmaður hryðjuverkaveldis í
Rússlandi. Hann hræddist ekk-
ert og gekk jafnan fram með
oddi og egg, hver sem í hlut
átti. Hann gerði eignir stór-
bænda og ljensherra upptækar
og rak þá hurt af óðulum þeirra
og setti þá niður í fjarlægum
bygðum, þar sem þeir þektu
engan og gátu ekki búist til
varnar eða uppreisnar. Á þann
hátt rykti Ivan upp með rótum
sljórnmálaáhrifum höfðingj-
anna, þvi að þeir gátu ekki
náð fylgi fólksins þar sem þeir
voru öllum ókunnugir. Heima á
óðulum þeirra hafði almúginn
verið vanur að hlýða boði
þeirra og banni þessvegna
var besta ráðið til að svifta þá
öllum áhrifum það, að setja þá
niður þar sem eriginn þekti þá.
Og ef einhver dirfðist að mæla
á móti þessum flutningum og
eignasvifti þá var hann lafar-
laust drepinn. Þúsundir liöfð-
ingja týndu lífi og lilutu lifn-
leslingar fyrir mótþróa við Ivan
ægilega.
Ivan lagði einnig bann við
því, að höfðingjar færu úr
landi, eða tók nákomna ætt-
ingja þeirra í gislingu, til trygg-
ingar því, að þeir lcæmu aftur.
Annars hefði fjöldi höfðingja
flúið land og haft á burt með
in, því þessum mönnum gal
hann treyst betur en liáaðlin-
um; þeir áttu lionum upphefð
sína að þakka, en háaðallinn
átti honum grátt að gjalda.
Hann vildi sýna liinum fyrver-
andi höfðingjum, að þeir væru
í öllu upp á hann komnir. Til
þess að setja sem mestan tign-
arblæ á hirðveislurnar og láta
úllenda gesti dáðst að skartinu
liafði Ivan fyrirliggjandi mikið
af skartldæðum, sem hann lán-
aði embættismönnum sínum i
veislurnar, en þeir urðu að skila
aftur eftir veislulokin og var
ríkt gengið eftir. Ivan hafði
mjög liáar hugmyndir um sjálf-
an sig og taldi sig jafnvel goð-
ástand ríkisins átti Ivan þó of
fjár sjálfur. Englendingurinn
Fletclier, sem fjekk að sjá fjár-
hirslu keisarans hjelt að sig
væri að dreyma er hann sá öll
kynstrin, sem þar voru af gim-
steinum, gulli og silfri. Við borð
keisarans var etið af gulldisk-
um og þrjú hundruð þjónar í
dýrindis ldæðum gengu um
heina fyrir gestunum, sem voru
200. Zarinn skamtaði helstu
gestunum fleygði til þeirra
ketstykk’j um, því stærri sem
gestirnir voru tignari og þeir
urðu að standa upp og þakka
fyrir sig. Sendiherra Maximilli-
ans keisara sagðist hafa fengið
sjö bikara af fjórum tegundum
af víni og átta föt af mat:
steiktum álftum, liænsnum,
rjúpum, gæsum, lijera, posteik-
um, rjóma, sykruðum hnetum
og ávaxtamauki. Það sem liann
gat ekki torgað í veislunni varð
liann að taka með sjer heim
til sín.
Konurnar koma mikið við æfi
Ivans ægilega, og voru jafnvel
riðnar við utanríkismál hans.
Áður hefir verið sagt frá því,
að hann hað Elísabetar drotn-
ingar, til þess að komast í vin-
fengi við Englendinga. Þegar
hann fjekk hryggbrot þar bað
hann frændkonu hennar, lafði
Gasting, og sendi tvo menn til
þess að skoða kvenmanninn!
Striðið við Svíþjóð um Lettland
var ekki aðeins til þess að fá
aðgang að hafinu, lieldur liafði
zarinn líka krafist að fá konu
liertogans af Finnlandi fyrir
eiginkonu. Hafði liann sjeð hana
áður en hún giftist og setti nú
ekki íyrir sig þó að hún væri
gift, því að maður hennar væri
ómerkur maður. Faðir hans,
Gustaf Vasa hefði verið varn-
ingsmaður i Finnlandi!
Alls átti Ivan sjö konur. Sam-
kvæmt kirkjunnar lögum mátti
hann ekki giftast nema þrisvar
og víldi hann ógjarnan brjóta
þau opinskátt en farin jafnan
átyllu til þess að koma sínu
máli fram. Þegar hann ætlaði
að giftast i 7. skiftið sá hann
að kirkjuvöldin mundu ekki
vilja leyfa þetta. Ljet hann þá
á sjer skilja, að liann ætlaði
að segja af sjer og ganga í
klaustur. Fyrst vildi liann þó
koma sjer niður á þvi, hver
ætti að verða eftirmaður lians.
Hann ætlaði að sjá, hverjir
hefðu á móti ráðahagnum og
drepa þá. Þetta sáu kirkjuvöld-
in og samþyktu því óðar að
veita lionum giftingarleyfi,
fremur en hann gengi í klaustur.
Fyrstu konu sinni var hann
góður en misti hana eftir fárra
ára farsælt hjónaband. Hinar
rak liann frá sjer og setti þær
í klaustur eða kom þeim fyrir
á annan hátt.
Æskuár Ivans höfðu verið
dapurleg og haft ill áhrif á
hann. Hann var f jögra ára gam-
Af mörgum harðstjórum, sem Rússar hafa haft yfir sjer,
er oftast jafnað til Ivans ægilega, sem uppi var á árunum
1530—84. Þó ýmsir rússneskir harðstjórar hafi látið
drepa fleiri menn en hann, þykir enginn þó hafa verið
grimmari.
sjer það fjemæti, sem þeir gátu.
Um það leyti sem Ivan var að
vaxa upp voru furstadæmin
sein óðast að missi sjálfstæði
sitt og komast undir stjórnina
í Moskva. Meðal hinna voldug-
ustu furstadæma eða smáríkja
voru Novgorod — Ilólmgarður,
sem sögurnar minnast oft á —
og Pskov. Ivar hugsaði sjer rík-
ið og stjórnandann sem eitt og
óaðskiljanlegt — „ríkið, það er
jeg sjálfur" — keisarinn — og
var sannfærður um, að Moskva
hefði tekið við af Konstantínó-
pel sem aðsetur hinnar einu
sönnu kristni. Hann áleit, að
furstarnir, bojararnir og em-
bættismenn allir ættu engin völd
að hafa nema þau, sem Zarinn
fengi þeim í liendur, þeir væru
verkfæri hans og ekkert annað.
En ljensherrarnir gleymdu ekki
fornri frægð sinni og völdum
þeir þóttust bornir til valda og
vildu láta völd og mannvirð-
ingar fara eftir ættartölunm.
Þessi valdastreyta var mesli
dragbítur á öllum stjórnarfrain-
kvæmdum, einkum að því er
embættisveitingar snerti. Stund-
um kom það fyrir í hirðveisl-
um, að embættismennirnir fóru
að metast um það innbyrðis
hver þeirra væri ættgöfugastur
og kvörtuðu undan ]iví, að þeim
liefði ekki verið fenginn jafn
veglegur sess við horðið og
þeim bar. Urðu eigi sjaldan
linútuköst og pústrar út úr
þessu.
Zarinn tók að jafnaði menn
af lágaðlinum í helstu embætt-
borinn. Hann neitaði til dæmis
að semja persónulega við Eirik
son Gústafs Vasa og Ratovy
Pólverjakonung, vegna þess að
það væri ekki konungablóð í
þeim. Þegar hann sendi Elísa-
betu Englaudsdrotningu bón-
orðsbrjef og hún svaraði hon-
um því að hún yrði að spyrja
þingið að, livort hún mætti taka
honum, svaraði hann aftur og
sagðist hafa haldið að hún
væri drotning en ekki vinnu-
kona.
Það var meðfram vegna ills
fjárhags, sem Ivan gerði eignir
stórbændanna upptækar og
flæmdi þá burt. Stjórnin í
Moskva þurfti að liafa allmik-
inn her um sig til þess að verj-
ast nágrönnunum: Tyrkjum,
Tartörum, Pólverjum og Lithau-
um og það eina, sem Ivan gat
horgað embættismönnum sin-
um með var jarðeign og skógur.
Ivan reyndi að fá viðskifta-
samband við aðrar Evrópuþjóð-
ir og að fá aðgang að hafinu.
Það síðarnefnda var afar áríð-
andi. Rússneska verslunin var
í höndum Eystrasaltsrikjanna
og þau gerðu sitt hesta til þess
að engar framfarir yrðu í Rúss-
landi og Rússar lærðu ekki neitt
af öðrum þjóðum. Eitt sinn
fjekk Ivan nokkra sjerfræðinga
hjá Maximillian keisara til þess
að gera umbætur i Rússlandi.
Þeir koniust aldrei alla leið, því
að þegar Rigabúar frjettu livert
erindi þeirra væri til Rússlands
þá drápu þeir þá.
Þrátt fyrir ömurlegt fjárhags-