Fálkinn - 30.06.1939, Qupperneq 15

15
F Á L K I N N
STÓRMENNIVÍSINDANNA. I.
Tycko Brahe.
Fram undir lok miðalda höíðu
lœrðir menn þá skoðun á himin-
geymnum, að jörðin væri miðbik
alheimsins og allar stjörnurnar sner-
íst kringum hana eftir reglubundn-
um hringbrautum. Klaudius Ptolomæ-
us i Aiexandríu hafði gert þessa
heimsmynd á 2. öld eftir Krist, og
hún geymst eftirtímanum í stjarn-
fræðisritinu „Almagest", sem öldum
saman var frumheimild manna í
sljarnfræði. -— Það var Pólverjinu
Nikulás Kopernikus, sem fyrstur
ÞEGAR ÍSSKIPIN FÓRUST.
Framh. af bls. ík.
á ísnum og sáu þá enga vegi til
björgunar, bátlausir og sama sem
vistlausir. Þeim hugkvæmdist þá að
reyna að tjasla saman bát úr spýtna-
braki og segldúk, sem þeir ætluðu
sjer að komast á til íslands, en
þangað voru 80 sjómílur, (20 dansk-
ar) eins og áður var getið. Þeim
tókst að koma bátnum saman og
lögðu á stað, en urðu fyrst að snúa
við eftir 2 daga volk innan um
ísinn. Svo lögðu þeir á stað aftur eftir
4 daga og tókst að komast í auðann
sjó, að austanverðu við ísinn. Þar gátu
þeir rotað seli til matar og átu þá
liráa. Þeir lijeldu sig svo við ís-
röndina jjangað til 20. apríl, en þá
gjörði austan vind og sigldu þeir
því á stað og hjeldu þeir þá að þeir
væru komnir svo sunnarlega, að þeir
næðu Færeyjum. Eftir 9 daga volk
í þessum segldúksbát, sáu þeir loks
Jand að kvöldi 29. april, en þano
dag dóu 3 hásetanna, sem voru orðn-
ir örmagna og uppgefnir af þreytu
og þorsta, því að þá hafði enginn
þeirra bragðað vatn í 6 daga, og
voru nú aðeins 6 eftir á lífi. —
Þann 30. apríl lentu þeir svo, eins
og áður getur, við Glettingsnes. —
Þegar mennirnir fundust, voru þeir
allir fárveikir og ósjálfbjarga af
sulti og á fótunum voru þeir stór-
skemdir af því, að hafa staðið svo
lengi í söltum sjónum. Svo þjakaðir
voru þeir orðnir, að skipstjórinn
og 3 aðrir urðu að liggja rúmfastir
lengi. — Brjef sitt til Melsted sýslu-
manns endar skipstjórinn þannig:
„Ekki fæ jeg oflofað gestrisni fólks
þess, sem við oss tók og sem varði
öllu, sem best oss til hjálpar.“ —
Þannig endar lýsing skipstjórans á
þessari raunasögu. —
Þá er loks að segja frá því, livernig
þessir tvennir skipbrotsmenn komusi
heim til Englands. Melsted sýslu-
maður skrifaði Stefáni amtmanni
Thorarensen á Möðruvöllum um
þetta og bað hann fyrir að sjá, en
hjer var úr vöndu að ráða, því að
skipakostur var svo sem enginn hjer
á landi í þá daga. Hingað komu þá
ekki önnur skip, en skonnortur dönsku
kaupmanna á vorin, og fóru þær
venjulega tekki aftur fyr en seint á
sumri og þá beint til Danmerkur.
Amtmaður tók því það ráð, að leigja
litla fiskiskútu, 15 smálestir að
stærð, sem til var á Siglufirði, lik-
lega hákarladugga, og senda hana
til Skotlands með mennina, en þeg-
ar dugga þessi kom austur í Múla-
sýslu, var komið þangað enn eitl
skipið enskt til þess að sækja ís-
farm, og fengu „þeir hrumu skip-
brotsmenn“ á Borgarfirði far með
því til Englands. — Siglufjarðar-
duggan fór svo, seint í júní um sum-
arið, með þá 16, sem voru á Vopna-
firði, en svo voru margir þeirra
aumir, þó að þeir væru búnir að
hvíla sig í 6 vikur, að ekki gátu
jieir gengið óstuddir til skips. -—
Ferðin gjikk þeim vel til Skotlands.1)
x) Lbs 1460,8to Árb. Espólins og
P, G. Annáll 19. aldar.
varð til þess að breyta jiessari
heimsmynd Ptolomæusar og halda
því fram, að sólin væri miðdepill
stjörnugeimsins. —■ Kopernikus var
huginyndaríkur, en ekki tilraunavís-
indamaður, og kenningar hans voru
þvi lítt rökstuddar, er hann fjell
frá, enda hafði liann stjarnfræðina
að aukastarfi. Hann var lengst af
prestur í Fraifenburg, og er hann
vigðist setti hann sjer þau boðorð,
að rækja prestsembætti sitt vel,
iækna sjúka er lil hans leituðu og
fórna stjarnfræðinni þeim tíma, sem
hann hefði afgangs frá fyrnefndum
störfum. Iíenning hans um hiinin-
geiminn var frekar hugsuð en þaul-
reynd; þannig liggja aðeins eflir
liann 27 stjörnufræðisathuganir,
enda hafði hann aðeins lítilfjörleg
verkfæri og engan kíki. Hann dó
árið 1543.
Þremur árum siðar fæddist í Dan-
mörku maður, sem að ýmsu leyíi
varð arftaki Kopernikusar: Tycþo
Brahe. Hann var af háum stigum og
stóð til að gera úr honum stjórn-
roálamann, en hann sökti sjer niður
i stjarnfræði, en það þótli lítt sæmi-
leg staða aðalsmanni. Var hann því
sendur til Leipzig, til þess að dreifa
hug hans frá stjörnugrillunum, cn
það stoðaði lítið, því að hann hjelt
áfram rannsóknum sínum á þvi,
hvort rjettari væri heimsskoðun
Kopernikusar eða Ptolomæusar. —
Hann sannfærðist um, að þær rann-
sóknir yrðu fyrst og fremst að byggj-
ast á eigin athugunum fremur en
gömlum ritum og skræðum, en til
þess að gera athuganir þurfti full-
komnari verkfæri en menn höfðu í
þá daga. Fyrst og fremst varð að
prófa öll verkfæri og reyna að finna
þær skekkjur, sem á þeim væri, og
draga síðan ályktanir og gera mæi-
ingar. 1 þessu lilliti varð Brahe
brautryðjandi í stjarnfræðinni. Svo
vel vildi til, að árið 1572 uppgötv-
aðist ný stjarna, og nú gat Tycho
Bralie sýnt og sannað, að hann gat
frætt menn miklu meira um þessa
stjörnu og hreyfingar hennar, en
aðrir stjörnufræðingar samlíðarinn-
ar gátu. Ritaði hann lieila bólc um
stjörnu þessa og kom liún út 1573,
en næsta vetur lijelt Brahe fyrir-
lestra um stjarnfræðikenningar sín-
ar við háskólann og varð nú frægur
maður. Leitaði hann nú til annara
landa til þess að fá betri starfskjör
og næði, en konungur vildi ekki
missa þennan fræga son ættjarðar-
innar. Gaf liann honum eyna Hveðn
í Eyrarsundi og þar starfaði Bralie
frá 1576 tii 1597 og reis nú upp á
Hveðn frægasla stjarnfræðistofnun
veraldarinnar á þeirri tíð. Var hún
í tvennu lagi, og hjet önnur deildin
Uraníuborg en önnur Stjörnuborg og
var sú síðarnefnda neðanjarðar. í
þessari stjarnfræðistofnun kom hann
smám saman fyrir 28 mælingaverlc-
færum, sem liann ljet sniíða sjálfur
og tóku svo langsamlega fram öll-
um mælitækjum til stjörnurannsókna
á þeirri tíð, að talið er, að á næslu
tvö hundruð árum hafi ekki verið
gcrð tælci, er tóku fram þessum mæl-
ingaáliöldum Tycho Brahe á Hveðn.
Fjöldi vísindamanna úr öllum átt-
um sótlu til Hvcðn og gerðust læri-
sveinar Týcho Brahe, og sjálfur varð
hann nú heimsfrægur maður og fjekk
nafnið „konungur stjarnfræðing-
anna“. Er það Danakonungi til æ-
varandi sóma hve vel hann gerði
við þennan vísindamann sinn, sem
þó flutti kenningar, er voru svo
nýstárlegar og „óguðlegar“, að ef
Bralie hefði dvalið í landi kaþólskr-
ar trúar, hefði hann eflaust verið
brendur fyrir þær.
— Tyclio Bralie var „kóngur á
Hveðn“ í 21 ár, en tók sig þá upp
og fluttist til Bæheims. Má segja, að
æfistarfi hans lyki, er liann fór frá
Hveðn. Afrek hans liggja einkum í
þvi, að liann endurbætti svo stór-
W. B. Hearst.
Blaðakóngurinn Hearst er eiu-
kennilegasta fyrirbæri allra blaðeig-
enda i heiminum, og þó að mikið
bæri á Northcliffe lávarði meðan
hann var og lijet, var blaðasam-
steypa hans smásmíði hjá Hearst-
blöðunum í Ameríku — „gulu press-
unni“ svokölluðu.
Hearst er að þvi leyti frábrugð-
inn ameríkönskum miljónamæringum,
að hann byrjaði æfina hvorki sem
skófágari eða blaðsölustrákur. Faðir
hans átti margar miljónir dollara
og átti blaðið „San Francisco Exa-
miner“, sem altaf gekk með tapi.
Randolph Hearst tók við blaðinu er
hann var 24 ára, og tapaði á því
fyrstu árin, stundum heilti mitjón
á ári. En hann lærði á þeirri reynslu
iega starfsaðferð stjarnfræðinga, að
eftir hans daga var hægt að gera
miklu nákvæmari mælingar en áður.
Ýmsar uppgötvanir gerði hann og
stjörnuskrá hans var margfalt ná-
kvæmari en sú, sem var til fyrir
hans daga. Og þó er það mest vert
um verlc Brahe, að þau komust í
hendur Kepler stjarnfræðingi, sem
eflaust var meiri vísindamaður, en
Brahe og gat dregið ný sannindi og
og nú fór fyrirtækið að vaxa og
þandist smátt og smátt yfir öll
Bandarikin. Hearst á nú, eftir 50
ára blaðaútgáfustarf, 25 dagblöð, 17
sunnudagsblöð, þrettán tímarit, tíu
útvarpsstöðvar, sjerstaka frjettastofu
með samböndum um allan heim og
hefir sendimenn altsstaðar. — Hinn
frægi Knickerbocker er einn af
starfsmönnuin hans, sá blaðamaður,
sem mest hefir verið tekið eftir sið-
ustu árin. Auk þess á hann jarð-
eignir og námur fyrir 5 miljón doll-
ara, en alls eru eignir hans taldar
um 220 miljón tlollara virði. Dag-
blöð hans koma út í 5.200.000 ein-
tökum á virkum dögum og 6.800.000 á
helgum, en vikublöð hans í 12.500.-
000 eintökum á viku. Það er talið að
40 miljónir, eða nær þriðjungur allra
Bandaríkjamanna, lesi blöð frá He-
arst. En samt virðist áhrif hans á
atmenningsálitið vera minni nú, en
fyrir mannsaldri, þegar hann var svo
voldugur, að hann knúði Bandarík-
in út í styrjöld við Spán.
Margir hafa mestu slcömm á hon-
um og blaðamensku hans. Hann er
óhlífinn og vægðarlaus, gífurtíðindin
eru hans uppáhald og eigi sparað
það, sem kitlar lægstu tilfinningarn-
ar. Aðalhugsjónin hjá honum virðist
vera sú, að blöðin gefi sem mestan
arð, en minna hugsað um hitt, að
efla menningu lesendanna og sið-
gæði.
Hearst hefir mikið dálæti á Þjóð-
verjum og á liinum 'rnikla búgarði
sínum í San Simeon, í Kaliforniu,
hefir hann látið reisa heilt þorp
i baykerslcum stil. Þar situr hann
sjálfur og stjórnar fyrirtælcjum sín-
um, sem nú eru dreifð um öll Banda-
ríkin frá hafi til hafs.
slórum fullkomnari heimsmynd út
úr athugunum Tycho Brahe en hann
hafði verið maður til sjálfur. Af at-
hugunum þeim, sem Tycho Bralie
gerði á hreyfingum stjörnunnar
Mars, fann Iíepler lögmálið fyrir
hreyfingum reykistjarnanna yfirleitt.
Brahe lifði aðeins fjögur ár i Bæ-
heimi, og dó þar árið 1601. Hann er
grafinn í einni helstu lcirkjunni i
Prag.