Fálkinn - 26.04.1940, Blaðsíða 5

F A L K I i\ N

TliG var fermdur liaustið 1893 í
J Árbæjarkirkju i Holtum af sira
Ófeigi Yigfússyni, nú prófasti á
Fellsmúla. Var jeg fyrsta barnið, sem
bann fermdi i sínum prestskap. A
þeim tinia var það venja, að sveit.i-
piltar færu til sjóróðra skömmu eftir
ferminguna, og þá venjulega sem
hálfdrættingar, eða upp á hálfan
blut, þegar lóð var notuð.
Jeg fór fýrst til sjós veturinn 1895
og þá út í Grindavík, að Staðar-
gerði í Staðarhverfi. Gekk jeg alla
þá Jeið austan úr Holtum, og bar
þrjá fjórðunga á bakinu. Vorum við
ferðafélagarnir sex daga á leiðinni.
Fórum yfir Þjórsá og Ölfusá á ís,
og svo syðri leiðina, um Þorláks-
höfn, Herdisarvík og Krýsuvik. Man
jeg næstum enn, hvernig veðrið var
þessa daga; t. d. var asahláka þegar
við vorum í Þorlákshöfn.
( Staðargerði vorum við háselarnir i
sjóbúð og leið prýðilega. Þar bjuggu þá
þrjú systkini er hjetu Sigriður, Þor-
geir og Vernharður, og var hann
formaður minn. Fjell mjer mjög vel
við þau öll. Lagsmaður íninn lijet
Jónatan og var frá Sveðjustöðum i
Miðfirði. Man jeg eftir, hvað mjer
þótti bæjarnafnið skrítið og óvið-
leldið. Ekki man jeg nú, hverjir
voru fjelagar minir þessa vertíð (auk
bræðranna Þorgeirs og Vernharðar
og Jónatans), nema Guðjón Jónsson
frá Unnarholti í Hrunamannahreppi
bróðir Bjarna fv. bankaútbússtjóra á
Akureyri. Fyrsti fiskurinn, sem jeg
dró, var allvænn þorskur; fjekk jeg að
eiga hann sjálfur. Fyrsta fiskinn. sem
maður eignaðist (eða dró), átti að
gefa einhverjuin fátækum. Var það
talið gæfumerki. Jeg markaði fiskinn
vel og vandlega, svo jegskyldi þekkja
liann um vorið, herti hann siðan
(haus og bol) og gaf hann svo á
Iestunum vorið eftir holdsveikum
pilti, sem bjó i Götu i Holtum, sem
er næsti bær við Marteinstungu, ]>ar
sem jeg er fæddur og uppalinn.
Þessa fyrstu vertið mína leið mjer
prýðilega að öðru leyti eri því, að
mjer hálf leiddist, einkum fyrst í
stað. Hafði heldur aldrei farið að
heiman fyrr. Man jeg eftir, að það
glaðnaði altaf yfir mjer, þegar við
rjerum svo djúpt, að jeg sá Seljalancls
nuíla koma fram undan Selvogsheiði,
en hann sá jeg að heiman þegar
bjart var. Hefir hann ætið verið tign-
arlegur í minum augnm, en aldrei
meira en þá.
Nú er Staðargerði komið í eyði.
Sjest þar ekki annað cn tætlur, er
áður voru snotur liús, sem fólki leið
vel í. 1937 fór jeg fram lijá Staðar-
liverfi á ieið frá Reykjanesi. Fór jeg
út úr bilnum hjá Móakoti og gekk
yfir að Staðargerði. Fann jeg þar
tóftina af verbúðinni, sem jeg hafði
verið í fyrir nærri hálfum fimta tug
ára, og var erindinu þá lokið. En
tómlegri var aðkoman nú að Stað-
argerði, en meðan hin góðu óg gesl-
risnu systkini bjuggu þar.
Presthjón á Stað voru 1895
sira Brynjólfur Gunnarsson og Helga
Ketilsdóttir, bæði stórbændabörn úr
Höfnum. Hann sonur Gunnars bónda
í Kirkjuvogi; hún dóttir Ketils í Kot-
vogi. lvom jeg ofl til þeirra og þótti
gott. Faðir minn hafði um mörg ár
verið háseti hjá Gunnari i Kirkju-
vogi föður síra Brynjólfs, svo að þcir
])ektusl vel Irá yngri árum. Og naut
jeg þess.
IMæSTU þrjár vertíðarnar rjeri jeg
í Stokkséyrarhverfinu. Tvær þær
fyrri i austurhverfinu, hjá Bjarna
heitnum Þorsteinssyni í Hellukoti,
en þá síðustu hjá Pálmari heitnum
á Stokkseyri, bróður Jóns og ísólfs
Pálssona. Tvö aðalsund voru á brim-
garðinum fram af Stokkseyri. Þeir
sem rjeru ur austur-hverfinu fóru
um eystra sundið, sem kallað var
Músarsund, en vesturhverfingar fóru
A. J. Johnson:
ÚR DJÚPI
um hitl sundið, Sloklcseyrarsund.
Það var miklu betra, þ. e. sjór var
þar miklu lengur fær. Aðra vertið-
ina, sem jeg rjeri hjá Bjarna í Hellu-
koti, varð stórkostlegt sjóslys á
Stokkseyri, er nú skal skýrt frá.
Dagana fyrir 20. mars 1897, hafði
sjóveður verið gotl (norðanátt) og
fiskast vel. Og þennan dag (]>. e. 20.
mars) var enn gott sjóveður, þ. e.
a. s. aðfaranótt hans, en venjulega
voru róðrar byrjaðir þegar gæftir
voru kl. 2%— 3 á næturnar, og þá
vilanlega i aldimmu. Aðkomnir sjó-
menn hjeldu venjulega til í sjóbúð-
um, en formenn á heimilum sínum,
ef þeir áttu heima í þorpinu. Skips-
hölii Bjarna í Hellukoti var i sjóbúð
í Eystra-íragerði, af því að það vai
nær lendingunni, en að vera heima
í Hellukoti, en þar var hún áður.
Leið okkar á fiskimiðin var um Mús-
arsund. Rjerum við snemma þennan
morgnn. Skamt fyrir austan Stokks-
eyri var þurrabúð er hjet Sanda.
Þar bjó einn af formönnum í vestra
hverfinu, Torfi Nikulásson. Hásetar
hans voru í sjóbúð skamt frá, en
sjállur svaf hann heima. Að sjálf-
sögðu rjeri Torfi með skipshöfn sina
þennan morgun eins og aðrir. Dag-
ana áður hafði einn hásetanna ver-
ið lasinn, og rjeri þá í hans stað
unglings maður, sem ráðinn var til
að beita i landi. Þegar Torfi kom i
sjóbúðina i l)etta sinn til að „kalla“,
tilkynti hann beitningarmannihum,
að i dag skyldi hann ekki róa, því
nú treysti hásetinn, er i landi hafði
verið, sjer til að skipa sitt rúm.
Skildi þar á milli feigs og óleigs,
eins og svo oft. Er beitingarmaðhr-
inn enn á lífi, og nú meira en liálf-
sjötugur.
■Sú saga gekk fyrir auslan um
þetta leyti, að maður úr Gnúpverja-
hreppi, er nefndur var venjulega
Fúsi Finns, og formenn á Stokks-
eyri lofuðu að róa einn og einn
róður gekk með skipum, sem
kallað var hefði ætlað að róa
með Torfa þennan morgun, en af þvi
að enginn hásetanna hefði getað
kveikt á eldspítustokk er liann kom
i búðina og vakti þá, beitudreng-
ur átti loksins að hafa getað kveikt
hafi honum ekki litist á hlikuna, og
farið út og fengið lar með öðrum.
Spurt hefi jeg tvo menn hér í bæn-
um, er ])á voru beitudrengir hjá
Torfa, um þessa sögu, og segja báðir
að lu'in sje tilbúningur einn. Og
saina má segja um það, sem sagt
er í sambandi við drukknun Torfa
í þjóðsögum Sigfúsar Sigfússonar.
Það hefir ekki við nein sannindi að
styðjast.
PLESTIR rjeru suðaustur á leirinu,
og ekki mjög djúpt. Meðal þeirra
voru formaður minn og Torfi. Þegar
byrjað var að draga línuna þá
var orðið albjart — var komin mikil
alda, og sjó sýnilega farið að brima.
Þegar sjó brimaði fljótt var sú ör-
yggisráðstöfun viðhöfð, að ,,flagga“
skipuni er á sjó voru, að landi.
Gamlir formenn eða sjómenn, er
hættir voru að róa, höfðu venjulega
þetta vandastarf með höndum. Var
það gerf á þann hátt, að flaggað var
i heila stöng á tilteknum þremur
sloðum, með áljveðnu millibili. Aust-
asta flaggiö þýddi, að þeir sem á
sjó voru, áttu að flýta sjer sem unl
var, þvi sjó væri að brima. Væri
þetta flagg dregið niður og flaggað
á miðstaðnum, þýddi það, að sund-
MINNINGANNA.
in væru oröin mjög varhugaverð,
og þyrfti því fylstu aðgæslu. Kæmi
vestasta flaggið upp og miðflagg-
ið jafnframt dregið niður voru
sundin talin með öllu ófær, og varð
þá að leita lil Þorlákshafnar, og
reyna að ná landi þar.
Aldan hjelt áfram að stækka, og
bráðlega kom upp fyrsta flaggið
og nokkru síðar annað.
Voru nú höfð cins liröð handtök
og unt var. Þegar Bjarni formaður
minn, kom upp að Músarsundi lá
eitt skip við það og beið eftir „lagi“.
Það var skip Torfa í Söndu. í þetta
sinn ætlaði hann að fara Músársund,
og svo innan skerja vestur i Stokks-
eyrarlendingu, líklega lil að stytta
sjer leið— eða af því að feigðin
kallaði. Annars var Stokkseyirarsund
hans venjulega leið.
Er skipin höfðu verið þarna litla
stund svo nálægt hvort öðru, að hægt
var að talast við milli þeirra, segir
Bjarni: „Nú held jeg, að sje að koma
„Iag“. Ætlar þú að taka það? Ef þú
tckur það ekki, ætla jeg að taka
það“. Torfi sagðist ætla að nota
,,lagið“ sjálfur, og hann átti rjettinn,
því að liann kom fyr að sundinu.
Sagði hann nú sinum mönnum að taka
róðurinn. í brimróðri er áralag hafl
mjög fljótt, óg er mjög áríðandi, að
allir róðrarmenn sjeu vel samtaka,
og að engin mistök geti komið fyrir,
t. d. að ár festist í sjó o. fl. Við
lágum kyrrir fyrir utan sundið
gættum aðeins að fara ekki of nærri
boðunum —- og litum fram til að
sja hvernig Torfa reiddi af inn úr
sundinu.
Okkur fanst einkennilegt, hvað
þeir höfðu seinl „áralagið“. Þegar
þcir voru komnir tæplega inn á mitt
sundið, kom ólag, 1>. e. boðar, sem
fjcllu alveg’ yfir það. Þegar þ.eir
voru hjá farnir, sáum við skipið,
lá það þá flatt lyrir boðunum í
miðju sundinu. Virtist okkur ])að þá
orðið stýrislaust og áralaust.og menn-
irnir, sem eftir voru i því, Virtusl
vera meðvitundarlausir og lágu mátt-
vana út á borðstokkinn. En það var
á rjettum kili. En á sama augnabliki
að heila mátti, koni annað ,,ólag“, og
ei það var hjá gengið, var skipið
komið inn úr brimgarðinum og þá
á lvvolfi og allir mennirnir komnir
í sjóinn. Ekki voru nokkur lök á að
bjarga. Þarna druknuðu 9 menn á
fáum mínútum, er höfðu fyrir nokkr-
um klukkustundum lag't á liafið glaðir
og heilbrigðir, lil að sækja björg handa
sjer og sínum. Að borfa upp á slíkt,
er svo átakanlegl, að það liður al-
drei úr minni. Þessir menn drukkn-
uðu: Torli Nikulásson, Söndu, við
Stokkseyri, formaður, fátækur tómt-
húsmaður og 5 barna faðir. Ingi-
muridur Pálsson, einnig fátækur
tómthúsmaður úr Stokkseyrarhverf-
inu. Bjarni Eiríksson, bóndi i Túni í
Flóa. Jón Jónsson, unglingspiltur frá
Minna-Núpi i Gnúpverjahreppi. Þórð-
ur Þórðarson frá Arnarhóli í Land-
eyjum. Jóhann Guðmundsson frá
Gíslaholti i Holtum, (lisli Guðmunds-
son frá Nýjabæ i Sandvíkurhreppi.
Jón Jónsson frá Bjalla á Landi, og
Þorsteinn Stefánsson frá Reykjavöll-
um í Hraungerðishreppi.
|-<,IARNI formaður minn snjeri frá
^ Músarsundi eftir að siysið hafði
skeð, og fór vestur á Stokkseyrar-
sund, og fengum við þar rjómasljett-
an sjó, sem kallað er. Mig minn-
ir að slysið hafi orðið nokkru
fyrir liádegi, en stuttu cftir að
það liafði skeð, tók sjó að lægja
aftur og rjeru þá öll skip i annað
sinn. Sjór var |)á tekinn að lalla út,
og var þvi svo ákveðið, að einn mað-
ur skyldi verða eftir i landi af fjór-
um skipum (að mig minnir) úr aust-
urhverfinu, til að leita að likuni
þeirra drukknuðu um fjöruna, fram
undir brimgarðinum. Varð jeg fyrir
því að inna þetta verk af hendi, af
okkar skipi. Höfðum við stóran bát
til að láta likin i jafnóðum og við
fiindum þau, og höfðum hann aftan
i öðrum minni, er við rjerum. Vorum
við alla fjöruna að leita, og fundum,
að mig minnlr, (i lík. Sum voru
skorðuð milli stórra kletta, eitl
stóð á höfði þannig skorðað — en
önnur voru i lónum milli skerjanna.
Til l>ess að komast með þennan
ömurlega larni i land, urðum við að
híða stundum all-lengi eflir því að
nóg fjelli að, til þess að bátarnir
flytu yfir þröskulda, sem eru á milli
lónanna. Var orðið aldimt er við kom-
um upp í Stokkseyrarlendingu. Bárum
við likin svo með aðstoð annara, er
koniu til hjálpar, inn í Stokkseyrar-
kirkju, og flettum ;if þeim sjóklæð-
unum. Ekki man jeg nú orðið, hverj-
ir voru með í leitinni, en hitl man
jeg, að þetta er það ömurlegasta
verk, sem jeg heli gert iiiu dagana,
og að þessir blessaðir sjódruknuðu
menn toru aldrei úr draumum mín-
Úm nóttina á eftir og jafnvel
fleiri nætur.
T7kKI man jeg nú nema fátl eitl af
■*—* því er á dagana dreif þessar ver-
tiðir á Stokkseyri. í landlegum gerðu
sjómenn mikið að þvi að spila á
spil, og var „Köttur" lang mest spil-
aður. Hann gátu svo margir spilað
í einu, þetta frá 5—8, og kunnátta
kom lítið til greina. Grandvist var
stundum spiíuð, en aldrei sá jeg
spilaðan lomber, eða önnur spil, sem
reyna á mikla eftirtekt og kunnáttu.
Einstaka sinnum voru haldnar stór-
ar bændaglímur. Einhver mesti
glímumaður í austurhverfinu var
Einar á Geldingalæk, sem rjeri hjá
Benedikt i Vestra-tragerði.
A þessum árum hjelt Jón Pálsson
(síðar bankafjehirðir) skóla fyrir
sjómenn á Stokkseyri. Notfærðu
margir sjómenn sjer hann i landleg-
um, einkum þó þeir, sem höfðu með-
fædda hvöt til að menta sig. Kom
skóli Jóns mörgurn að góðum not-
um. Af mönnum er síðar urðu þjóð-
|)ektir, og stunduðu sjó á þessuín ár-
um á Stokkseyri, man jeg eftir þess-
um Ijórum: Jóni Ólafssyni (síðar
alþm. og bankastj.), Einari Jónssyni
á Geldingalæk (síðar alþm.) og
bræðrunum Jóni og ísólli Pálsson-
um. Engum þessara nianna kyntist
jeg þó á þessum árum kyntist
þeim öllum síðar nema ísólfi. Hjá
l’.onum lærði jeg að spila á orgel
veturinn 1897, þegar landlegur voru.
Hann bjó þá i Simonarhúsi, hjá
tengdaforeldrum sinum. Er mjer enn
minnisstætt er jeg sat á einu rúm-
inu i baðstofunni i Símonarhúsi og
var að æfa mig á gamla orgelið, þeg-
ar sonur hans varla álnar hár en
nú færasti orgelsnillingur þjóðar-
innar var að lcika sjer á gólfiuu
og tcygja sig upp i orgelið, og styðja
á eina og eina nótu, lil l>ess að
heyra hljóð koma undan sínum
lingri. Syninum kipti náttúrlega
lljólt i kynið, og krókurinn beygð)
isl snemma til þess, er verða vildi.
ísólfur var þá organleikari i Stokks-
eyrarkirkju. Jeg er sannfærður um,
að hefði hann lifað með slærri þjóð,
og notið fullkominnar mentunar, þá
liefði hann orðið þektur viðar en í
sínu heimalandi, sem læknir, tón-
skáld og hugýitsmaður, þvi hann er
þctta alt, þó hann sje kunnastur fyr-
ir lögin sin ljúfu og fögru, sem orð-
in eru alþjóðareign.
Frh. á bls. 14.