Fálkinn - 13.06.1952, Síða 4

4
FÁLKINN
Langsjölin frá Hjaltlandi þykja gersemar og eru fræg um allt Bretaveldi. —
LEIRVÍK
♦
nyrsti bær Bretlandseyja
"PF ÞÉR HALDIÐ að ísland sé á
eftir tímanum, þá skuluð þér
heimsækja Shetlandseyjarnar, sagði
Skoti einn við mig fyrir mörgum ár-
um. Hann liafði rétt fyrir sér. Þó að
Hjaltland sé á næstu grösum við
breska heimsveldið og hluti af heima-
landinu, þá sér maður lítið til alls
þess sem kallað er tækni og framfar-
ir 19. — hvað þá 20. aldarinnar — þar
í eyjunuin.
í nálega fimm aldir voru Hjaltland
og Orkneyjar norskar nýlendur, eða
jarlsdæmi, en meðan svo hét voru
Skotar farnir að gerast áhrifamiklir
í landinu. Aðeins þrír fyrstu Orkn-
eyjajarlarnir voru alnorskir, síðan
blandaðist blóðið og skoskir 'höfðingj-
ar eignuðust flestar skárstu jarðirn-
ar á Hjaltlandi. Og 1468 missti Noreg-
ur eyjarnar, með talsvert einkenni-
legu móti. Kristján I. Danakonungur
gifti Margréti dóttur sína Jakob III.
Skotakonungi (til þess að binda enda
á misklið, sem verið hafði milli land-
anna) og átti að borga 60.000 flórinur
í heimanmund með henni. Hann bjóst
við að geta greitt 10.000 út i hönd, en
veðsetti Orkneyjar fyrir 50.000 flór-
ínum. En þegar til átti að taka, gat
hann ekki greitt nema 2000 af þessuin
10, og veðsetti þá Hjaltland fyrir 8000
flórínum. Verðið var aldrei innleyst
og loks innlimuðu Skotar þessar norð-
ureyjar i Skotland. — Löngu síðar
reyndu Danakonungar að innleysa
veðið, en var neitað. Skosk hefð var
komin á eignaréttinn. Þannig eignuð-
ust Skotar Orkneyjar og Hjaltland
fyrir 58.000 flórínur, eða sem svarar
24.000 sterlingspiindum. Það þættu
góð jarðakaup nú á tímum.
í tíð Norðmanna var Skálavogur,
sem nú heitir Scalloway — nær öll
staðarnöfn á Hjaltlandi eru af nor-
rænum uppruna, en talsvert afbökuð
— helsta höfnin á heimaey Hjaltlands,
eða Mainland, sem nú er kallað. Hann
er vestan á eynni og örstutt þaðan á
þingstað eyjanna binn forna, sem enn
heitir Thingwall, eða Þingvöllur. —
Þingvellir eru líka til á Orkneyjum og
Mön. —
Nú er Skálavogur aðeins smáþorp,
en eini kaupstaðurinn á cyjunum er
i Leirvik, austan á heimaeyjunni beint
austur af Skálavogi. Þar er eyjan að-
eins 7 km. breið. Fyrir austan heima-
eyjuna er lítil eyja, sem heitir Bressay
og er sundið á milli ekki breitt, svo
að þarna er ágætt skipalægi í öllum
áttum. Þetta réð því að bær reis við
Leirvík.
Fyrir 500 árum fundu Hollendingar
sildarmið við Hjaltland og fóru að
veiða þar í stórum stíl. Þeir söltuðu
síldina um borð á skipunum en þegar
illa viðraði lágu þeir i Bressaysundi.
Þeir fcngu vatn á bæjunum við vík-
urnar þar og keyptu sér ket og prjón-
les, sem þeir borguðu aðallega með
kexi og brennivíni, ekki ósvipað og
frönsku skúturnar hér við land. Hol-
lendingar áttu þá miklu meiri herflota
en Bretar og gátu leyft sér að vaða
uppi hvar sem þeir vildu. En Bretar
undu því illa og settu lög um ýmsar
hömlur á veiðum Hollendinga við
Hjaltland, en höfðu ekki bolmagn til
þess að fylgja lögunum fram. Crom-
well lét byggja virki i Leirvík 1653, til
þess að geta haldið uppi lögum og
reglu á Bressaysundi. Nú fóru fleiri
þjóðir að stunda veiðar þarna, bæði
Danir og Frakkar, og aulc þess voru
ensk og skosk skip farin að stunda
sildveiðar við Hjaltland. Um aldamót-
in 1700 er talið að yfir 2000 skip hafi
stundað sildveiðarnar sumarmánuð-
ina júní til september, og „stundum
lágu skipin svo þétt i sundinu, að
ganga mátti borð af borði yfir þvert
sundið“ segir sagan. Þarna var mesta
síldveiðistöð veraldar. Og enn í dag
er Leirvík fyrst og fremst síldarút-
vegsbær — Siglufjörður Bretlands-
eyja.
Talið er að Leirvík hafi farið að
byggjast á 17. öld. Auk virkis Crom-
wells, sem enn stendur vörð yfir fisk-
torginu í bænum og nefnist Forl
Charlotte — Cromwell skírði það eftir
drottningu Georgs III. — voru það
aðallega vörugeymsluhús, sem byggð
voru fyrsta kastið. Bærinn byggðist
meðfram einni aðalgötu með sjó fram,
niðri í fjörunni. Hún er sæmilega breið
en upp frá henni liggja margar smá-
götur upp á brekkubrúnina fyrir ofan,
en þær eru svo rnjóar, að ekki geta
mæst þar tveir liestar með móhrip,
og eru hestarnir þó minnstu liestar í
Evrópu (meðalhæðin 101,6 cm.). Hús-
in eru nær öll úr steini og fremur
kumbaldaleg. Bærinn á þó laglegt ráð-
hús, þar er einnig búnaðarskóli og
stór strandgæslustöð, myndarlegt gisti
hús, sem heitir Grand Hotel, og banki.
Og fyrir utan bæinn er bráðskemmti-
legt ekknaheimili, sem einn af mestu
skipaeigendum Bretlandseyja, stofn-
andi Peninsular & Orientlínunnar, gaf
bænum. Hann var ættaður frá Hjalt-
landi.
Bæjarbúar eru um 6000. En á síldar-
vertíðinni eru að jafnaði um 15.000
manns í Leirvík, þar á meðal um 1800
síldarstúlkur, sem koma í atvinnuleit
frá Suður-Eyjum og vesturströnd
Skotlands. Auk þess starfa að meðal-
tali um 600 stúlkur frá Hjaltlandi að
síldarsöltuninni. Áður en vélbátarnir
komu til sögunnar voru söltunarstöðv-
arnar á víð og dreif um Hjaltlands-
eyjar og voru þá saltaðar um milljón
tunnur í sumum árum, en Hjaltlend-
ingar áttu sjálfir y.fir 300 báta. En eftir
að vélbátarnif komu til sögunnar
færðist sildarverkunin að mestu til
Leirvíkur.
Alls lifa um 19.000 manns á Hjalt-
landi, svo að Leirvík hefir dregið til
sin nær þriðjung eyjaskeggja. Þó hefir
bærinn ekki stækkað síðustu árin, en
hins vegar hefir íbúum eyjanna fækk-
að. Síðan 1861 liafa 22.000 manns flutt
frá Hjaltlandi umfram þá sem flutt
hafa þangað. Að meðaltali hafa um
400—500 manns á ári flutt á burt úr
eyjunum á þessari öld. Það eru hinir
rýru landkostir á eyjunum og svikull
sjávarafli, sem einkum veldur því að
fólkið leitar burt, einkum ungu menn-
irnir. Þeir ráða sig á ensk skip og
fjöldi þeirra fer í sjóherinn. Á enska
kaupskipaflotanum og herflotanum
eru fleiri Hjaltlendingar að tiltölu en
úr nokkrum öðrum hluta Bretaveldis.
Aðeins rúm 3000 vinnufærra karl-
manna á aldrinuin 15—55 ára eru á
Hjaltlandi, og af þeim eru 2000 oftast
á sjónum. En á Hjaltlandseyjum öllum
eru yfir 3000 smá'býli. Það er því kven-
fólkið, sem sér að mestu um búskap-
inn og á mörgum býlum er enginn
karhnaður. Konurnar hugsa um kind-
urnar, sem eru aðal bústofninn. Og
þær gera meira. Þær eru mestu og
listfengustu prjónakonur í heimi og
prjónlesið er aðalútflutningsvara
Hjaltlands. Þorskveiðar Hjaltlendinga
gefa af sér um 120.000 sterlingspund á
ári, en prjónlesið er flutt út fyrir
500.000 pund! Ullin af hjaltlenska fénu
er talin einkar góð en vinnubrögðin
eru ekki síðri. En Hjaltlendingar eru
fornir i liáttum og sérvitrir. Þeir halda
því fram að féð eigi að verða magurt
á vetrum til þess að gefa ull, og að það
niegi helst ekki koma i hús. Og það
má ekki klippa ullina af fénu — þá
dugar hún ekki. Rúningin er eina rétta
Bærinn og höfnin í Leirvík.