Fálkinn - 15.10.1954, Blaðsíða 5

FÁLKINN
5

garðurinn
okkar
Blómlaukar og hnúðjurtir
kannske hefði fólkið orðið fyrir von-
brigðum, svo að ég sagði reklornum,
að ég skyldi iáta liann vita undir eins
og ég hefði eitthvað að segja. Og ég
efndi það. Missiri síðar sendi ég honum
formúlur, sem liann beið eftir. En
skálarœður — nei, nei! Eg hefi aldrei
getað tekið þær alvarlega.
Heita sumardaga er það algengt að
sjá hinn fræga visindamann með
hárlubbann flýta sér niður Mercer
Street. En Aibert Einstein er ekki á
ieið til „Institute of Advanced Scien-
ces“ — vöggu atómsprengjunnar, sem
svo margir vísindamenn starfa við, og
þar sem hann á heiðurssæti sjálfur.
Nei, hann er á leið niður að bátnum
sínum „Elsu“, sem liggur á einu af
stóru vötnunum í New Jersey.
Hann er í handprjónaðri hvitri
peysu, opinni í hálsinn. Hann hefir
andstyggð á skyrtum með stífum
fiibba og vill helst alltaf ganga með
linan flibba og efsta skyrtuhnappinn
óhnepptan. Hann er í víðum, hvítum
hörléreftsbrókum og með slitna segl-
dúksskó með gúmmísólum. Hann er
berfættur í skónum. Hvað hefi ég
við sokka að gera þegar ég sigli?
Frú Einstein skildi ekkert.
Báturinn heitir „Elsa“ eftir síðari
konu hans, sem hann lifði með í far-
sælu hjónabandi. Hún var ágæt kona,
og hjálpaði manni sínum eftir megni.
Sérstaklega með því að láta ekki trufla
liann.
Fyrra hjónaband Einsteins fór illa,
líklega af þvi að hann átti bágt með
að skilja hugsanalíf kvenna. Rétt eflir
að hann liafði lokið námi í Ziirich
kvæntist liann samstúdent sínum,
serbneskri stúlku og geðríkri, sem hét
Mileva Maritsj. Tólf árum síðar skildu
þau í bróðerni. Þau voru of ólík. En
þau áttu tvo syni. — Hann var ágætur
faðir en lélegur eiginmaður, sagði
Mileva og brosti raunalega. Og Ein-
stein hefir oft viðurkennt að sá dóm-
ur sé réttir. Hann hefir ennþá mjög
gaman af ungu fólki. Börn trufla liann
aldrei, þó að þau liafi átt. Hans-Albert,
eldri sonur hans, sem nú er mikils-
metinn verkfræðingur í Ameriku,
sagði nýlega: — Pabbi lét aldrei
trufla sig. Því verr sem við létum því
ánægðari var hann. Við fengum að
niða utan í honum meðan hann sat
við skrifborðið.
En Einstein hirti ' aldrei um að
kynnast sálarlífi konunnar. Þegar
hann kvæntist siðari konunni, Elsu
frænku sinni, árið 1916, mun það
hafa verið i þeim tilgangi að fá við-
felldna ráðskonu. Og það var Elsa
Einstein. Hún hafði með sér allar
góðar og gamlar dyggðir, bjó til ágæt-
an mat, var hreinleg og liafði reglu
á öllu og var glaðlynd. Aldrei spurði
hún manninn sinn hvað afstæðis-
kenningin gengi út á, því að lnin vissi
fyrirfram að hún mundi ekki skilja
ögn í neinu, fremur en 99% af mann-
kyninu.
En Elsa var meira en ágæt hús-
móðir. Hún var góður félagi í blíðu
og stríðu. Með liægð bægði hún frá
öllu því, sem gat truflað snillinginn.
Og ef hennar hefði ekki notið við
mundi Gestapo liafa sett Einstein i
fangelsi 1933. Hún kom honum á síð-
ustu stundu út um bakdyrnar á húsinu
við Havel i Berlín, sem þau bjuggu í.
Þau unnust aldrei heitt, en bjuggu
saman i einlægni þangað til hún dó,
i Princeton árið 1936.
Nobelsverðlaunin sem hann gaf.
— Ég hefi aldrei verið fátækur
drengur, sagði Einstein einhvern tíma
við ævisöguhöfund sinn, Philipp
Franck prófessor. Það er rétt. Ilann
hafði aldrei af verulegri fátækt að
segja. Faðir lians var verksmiðjueig-
andi og þess umkominn að láta dreng-
inn menntast. Albert Einstein gekk
fyrst á skóla í Múnchen. En af þvi að
hann var litill námsmaður — nema
í stærðfræði, en þar skaraði liann allt-
af fram úr — var engin furða að hann
yndi sér illa í skólanum. Og félagar
han liæddu hann af því að liann hafði
engan áhuga á íþróttum og líkams-
æfingum.
Þessvegna var það líkast og Paradís
opnaðist fyrir tíu ára drengnum er
hann fluttist með fjölskyldu sinni til
Italíu og hann losnaði við að ganga
á skóla. Hann lærði siglingar af fiski-
manni frá Napoli, og þá iþrótt stundar
hann af kappi enn í dag.
Kannske hefði veröldin farið á mis
við uppgötvanir Einsteins ef Luigi
fiskimaður — eftirnafn hans er löngu
gleymt — hefði ekki dregið hann á
hárinu upp úr sjónum einu sinni er
hann var að kafa eftir krossfiskum í
Napolíflóa — og kom ekki upp aftur!
Hann hafði fest fótinn milli kóralla
og liefði vafalaust drukknað ef Luigi
hefði ekki náð til lians.
Þessi sæluvist stóð í eitt ár. Þá var
Albert sendur í menntaskólann í
Zúrich. Hann féll við inntökuprófið.
„Aldrei verður neitt úr þér ......“,
sagði yfirkennarinn. Þessi orð skip-
uðu Einstein í þann hóp frægra
manna, sem útskúfað var á skóla-
bekknum en síðar kollvörpuðu skóla-
visindunum.
— Hverju hafið þér minnstan áhuga
á af því sem gerist i heiminum?
Þessi spurning var einu sinni lögð
fyrir Einstein i London. Hann var
fljótur að svara: — Peningum!
Albert Einstein hefði getað verið
margfaldur milljónamæringur i dag,
ef hann hefði nokkurn tíma hirt nm
að eignast peninga. Hann lifir sæmi-
legu lífi en heldur ekki meira. Þegar
hann fékk Nóbelsverðlaunin í eðlis-
fræði 1921 lék hann á als oddi.
Þá sagði konan hans við hann: —
Þessa peninga ættum við að nota til
að lagfæra ibúðina okkar. Þau áttu
þá heima á fimmtu hæð i leiguibúð í
Kaisersallée í Berlín-Wilmersdorf.
— Hvaða peninga? spurði liann ný-
bakaði Nóbelsverðlaunamaður.
— Eg liefi lieyrt að Nóbelsverðlaun-
in séu 221 þúsund sænskar krónur í
ár, Albert, svo að þá getum við
vel .....
— Alls ekki, sagði Einstein fokvond-
ur. — Eg vil ekki neina borgun, ekk-
ert nema gullmedalíuna! Hvernig veist
þú að það eru peningaverðlaun með
þessu?
Elsa varð að játa að hún hefði lesið
það í blöðunum og að alls konar fólk
sem luin hitti væri að spyrja hvað þau
ætluðu að gera við allar þessar sænsku
krónur. Albert Einstein gaf alla pen-
ingana góðgerðarstofnunum, en íbúðin
i Kaisersallée var ekki dubbuð upp.
Ávísun sem bókmerki.
Einstein kann ekki að fara með ávís-
anir, eða réttara sagt: hann álítur
þær verðlausa pappírssnepla. Þegar
Rockefellerstofnunin sendi honum
einu sinni ávísun fyrir rúmum 15
þúsund dollurum, notaði hann liana
lengi vel sem bókmerki í vísindalegu
riti, sem hann var að lesa í ígripum.
Missiri siðar gaf liann ungum stúdent
þessa bók, og sér til mikillar furðu
Ilaustið er rétti tíminn til að setja
niður flesta blómlauka og blómjurta-
hnúða. Aðeins fáeinar tegundir, t. d.
maríusóleyjar (Anemóna) og Asíu-
sóleyjar (Ranunculus asiaticns) eru
settar niður á vorinu. Nú fást blóm-
laukar hvarvetna i hlómabúðum. Hægt
er að rækta margar tegundir um land
allt. Hávaxnar tegundir þrifast best
og standa lengst í góðu skjóli. Á næð-
ingssama staði ætti heldur að velja
lágvaxnar tegundir. Alls staðar er rúm
fyrir laukjurtirnar, milli trjáa, upp við
húshliðar o. s. frv. Dvergliljur, vetr-
argosa o. fl. smáar tegundir er einnig
auðvellt að rækta í kössum, t. d. uppi
á veggsvölum og líka inni i jurtapott-
um. Goðaliljur (Hýasinthur) er jafn-
vel hægt að rækta í glösum, án moldar.
Vatn er látið í glösin og sett í það ögn
af viðarkolum svo það fúlni siður.
Laukurinn er settur í glasið og á
ekki að snerta vatnið, en ræturnar
vaxa ofan i það. Glasið með lauknum
er látið standa í svala og lítilli birtu
uns verulegur vöxtur er kominn í
goðaliljurnm-. Sáðdýpt laukanna fer
eftir tegundum og jarðvegi. Stórir
laukar settir dýpra en smáir. í sand
má setja lieldur dýpra en í venjulega
garðmold. Varasamt er að setja mjög
grunnt snemma hausts, því að þá geta
laukarnir farið að spíra i ótíma. Sumt,
sem kallað er laukar er í raun og veru
hnýði, t. d. Krókus. En ræktunarað-
ferðir eru mjög hinar sömu og mun ég
tala um lauk- og linúðjurtir i einu
fann liann þar dýrasta bókmerkið sem
hann liafði nokkurn tíma séð, og skil-
aði því vitanlega hið bráðasta. En þeg-
ar Einstein fékk ávisunina aftur varð
liann miklu fegnari að fá minnisgrein-
arnar, sem hann hafði skrifað aftan
á blaðið, heldur en blaðið sjálft.
Albert Einstein var og er enn
„heimsborgari" í bestu merkingu þess
orðs. Enda hefir hann skipt um ríkis-
borgararétt oftar en einu sinni:
Hann fæddist í Ulm 14. mars 1879
og er þvi Þjóðverji að fæðingu. Siðar
varð liann svissneskur ríkisborgari —
er iiann starfaði lijá einkaleyfaskrif-
stofunni í Sviss og siðar sem prófessor
við háskólann í Zúrich. Þegar hann
iagi. Ýmsar iauk- og hnúðjurtir bera
stór og litfögur blóm á vorin eða fram-
an af sumri. Þær safna næringarforða
í lauka eða hnýði eftir hlómfallið á
sumrin og geyma til næsta vors. Þess
vegna geta þær farið að vaxa og
hlómgast flestum jurtum fyrr á vorin.
Laukarnir eru settir niður á haustin,
misdjúpt eftir stærð. Eftir setningu er
gott að leggja gamlan áburð ofan á
moldina til vetrarskýlis. Gáið vel að
þvi, að laukarnir snúi rétt, spíruend-
inn upp. Laukar, sem settir eru grunnt
hlómgast að öðru jöfnu fyrr en þeir
sem djúpt eru settir. Geta menn þann-
ig látið sömu tegund blómgast mis-
snennna, eftir sáðdýptinni og þannig
lengt blómgunartímann. En mjög
grunnsettum laukum er liættara við
skemmdum en hinum og geta farið
að vaxa og koma upp of snemma.
Verður reynslan besti kennarinn.
Laukar, sem settir eru niður við hús-
hlið móti sól, blómgast mun fyrr held-
ur en laukar úti í garðinum, sem ekki
njóta yls og skjóls af húsinu. Hægt
er að lengja blómgunartímann sam-
kvæmt þessu með því að setja
suma laukana niður upp við húshlið,
en aðra úti í garðinn. Laukblóm fara
vel á milli trjáa og lífga mjög garð-
ana áður en trén laufgast. Laukjurt-
irnar eru fyrstu vorboðarnir í görð-
unum.
Sumar blómgast jafnskjótt og snjóa
ieysir t. d. dvergliljurnar (eða krákus-
arnir) bláu, gulu eða hvitu og vetrar-
gosinn hvíti. Svo taka við bláar
stjörnuliljur, perluliljur og gular
páskaliljur — og loks skrautlegir
túlípanar rauðir, gulir, hvítir eða tví-
litir. Skal ég nú víkja dálítið að teg-
undavali: Þær tegundir, sem biómgast
fyrst og liér er helst völ á, eru dverg-
liljur (crocus) og vetrargosar —
hvort tveggja lágvaxnar, 10—15 cm. en
mjög fallegar. Hnúðar þeirra eru sett-
ir niður á haustin. Dvergliljuhnúðarn-
ir 5—10 cm. djúpt, en vetrargosinn
lieldur grynnra eða 4—6 cm.
í Reykjavik blómgast þeir oft upp
við liús um mánaðamótin mars—april
en nokkru siðar úti í görðunum.
í Danmörku og víðar er siður að
senda „gosabréf“ á vorin. Það eru
nafnlaus bréf með vetrargosablómi og
Framhald á bls. 10.
tók tiiboðinu um að gerast forstöðu-
maður Kaiser-Wilhelm-Institut í
Berlín fékk hann þýskan rikisborg-
ararétt aftur og liélt honum ])angað
til Hitier svipti hann honum árið 1933.
í dag er hann amerískur rikisborgari.
Honum hefir verið legið á hálsi fyrir
hve oft hann skipti um rikisborgara-
rétt, eigi aðeins af hálfu Þjóðverja
lieldur innig forðum daga af hálfu
Bandaríkjanna.
En þetta er í fullu samræmi við
sannfæringu Einsteins sjálfs. Þegar
hann var í skóla var liann oft iaminn
fyrir livað óþjóðrækinn hann væri —
en skipti ekki um skoðun samt. Þvert
á móti. Framhald í ncesta blaöi.