Vikan - 10.08.1961, Blaðsíða 9

Rafnseyri við Arnarfjörð fæðingarstaður Jóns Sigurðssonar.
fcjti '
HUNDRAÐ OG FIMMTÍU ÁR.
Um langan aldur hefur hin ís-
lenzka þjóð minnzt fæðingardags
Jóns Sigurðssonar forseta, 17. júní,
og gert hann að þjóðhátíðardegi sin-
um. Þessi dagur er vonargeisli i lífi
þjóðarinnar. Hver væri vor- og sum-
arhátíð okkar, ef 17. júni væri ekki?
Jón Sigurðsson var hinn mikli
leiðtogi I baráttu þjóðarinnar til
sjálfsforræðis, stjórnmálaíega, efna-
lega og andlega. Margir ágætir menn
stóðu við hlið hans, en enginn neitaði
þvi, að hann var bjargið, sem allir
boðar brotnuðu á, þegar sóknin stóð
sem hæst, óbifanlegur og glæstur.
Þegar Jón Sigurðsson lézt á 69.
aldursári hinn 7. desember 1879, fékk
hann svo göfugmannleg eftirmæli hjá
samtíðarmönnum sínum, að auðfund-
ið var, að í dauðanum sameinaði
hann Þjóð sína í ást og trú á hið
bezta, sem með fólkinu bjó til dáða
og drengskapar.
Matthías Jochumsson skáld sagði
svo I blaði sínu, Þjóðólfi:
„Grát þú, fósturjörð, þinn mikla
son, en vert þú vonglöð, þú ólst hann
sjálf og áttlr.“
Á silfurskildi, sem var á kistu hans
og landsmenn hins látna höfðu gefið,
stóðu þessi orð:
ósTcabarn Islands, sómi þess, sverS
og slcjöldur.
Jón Ólafsson, skáld og ritstjöri,
sagði I blaði sínu, Skuld:
„1 efri málstofu þingsins er marm-
aralíkneski af Jóni Sigurðssyni sett
upp, en oliumynd af honum í hinni
neðri málstofu. Steinprentuð andlits-
mynd hans er þvi nær I öllum fremri
heimilum á íslandi, en hans andlega
mynd er óafmáanlega grafin í hverju
íslenzku hjarta, og minning hans og
nafn mun lifa I ástsælli frægð svo
lengi sem íslands heiti er til á þjóð-
anna vörum.“
Við lát Jóns Sigurðssonar var hans
minnzt viða í Evrópu. Auk blaða á
Norðurlöndum, sem minntust hans
sem mikils þjóðarleiðtoga og stjórn-
vitrings, var skrifað um hann í ensk
og þýzk blðð.
Prófessor Williard Fiske ritaði um
hann i ensk blöð og þýzk. Hann seg-
ir m. a.:
— — „Það er sorglegt, að þetta
miðsvetrarpóstskip skuli færa Islandi
þá harmafregn, að látinn sé þess
bezti sonur, hinn ágætasti Islendingur
á þessari öld. En þó er að minnsta
kosti hugfró að hugsa til þess. að iíf
hans má kalla fullkomið líf, að hann
hafði lokið sínu mikla verki, — erf-
iði hans mun bera ávöxt fyrir alla
tíma. Landsréttindi Islands eru trygg,
og í sífelldri framför lands síns, er
aldir líða, mun Jón Sigurðsson eiga
sinn maklegasta minnisvarða. Guð
blessi hans gullbjörtu minning!"
Konráð Maurer prófessor, aldavinur
Jóns Sigurðssonar, skrifaði einnig um
hann í þýzk blöð. Þakkar Maurer
honum órofatryggð hans og vináttu.
Segist Maurer nú syrgja, þar sem
Jón var, einn hinn göfugasta, sam-
vizkusamasta og stórbrotnasta mann,
er hann hafi nokkurn tíma borið
gæfu til að kynnast.
Þjóðin hefur tengt marga stórvið-
burði sögunnar minningu Jóns Sig-
urðssonar. Lýðveldið Island var
stofnað 17. júní 1944. Háskóli Is-
lands var stofnaður 17. júní 1911, á
100 ára fæðingardegi hans.
Og í ár er þess minnzt, að 150 ár
eru liðin frá fæðingu hans.
Vel mætti við þetta tækifæri renna
huganum aftur í tímann til ársins
1811, þegar óskabarn Islands fæðist.
Hvernig var umhorfs þá?
I ; i
ÞAÐ VAR KALT VOR.
Þetta ár lá á takmörkum mikilla
atburða. Enn voru í fersku minni
hinar miklu styrjaldir, sem geisað
höfðu, Napóleonsstyrjaldirnar. Komu
þær hart við ísland sökum siglinga-
leysis og þar af leiðandi skorts á
vörum og varningi, svo að til neyðar
horfði. Þá var nýafstaðið ævintýri
Jörundar hundadagakóngs og umbrot
í stjórnmálalifi, Danmörk rambaði
á barmi gjaldþrots.
En skömmu síðar rofaði þó i lofti
á ýmsum sviðum.
I ársbyrjun hafði verið góð tíð
íram á þorra, en þá fór hann að þeyta
snjá eins og oft og endranær. En
er vora tók, var kalt og illviðrasamt,
einkum eystra, svo að „aldrei létti
næðingum' og hríðum til þess átta
vikur af sumri.“
Voru menn orðnir heylausir viða.
Sauðfé féll allviða, einkum féll margt
unglamba.
Sums staðar lá nærri mannfelli,
þar eð naumast var til mjólk né ann-
ar matur, ekkert að fá í kaupstöðum,
en veiðiskapur sáralítill, þar eð hafís
lá fyrir Norðurlandi, en íshroði fyrir
austan og vestan.
Rak hafís að landi um hvítasunnu.
Þótti ganga kraftaverki næst, að
fólk skyldi ekki falla í harðindunum
um vorið.
Um sumarið voru miklir óþurrkar
syðra. Lágu töður á túnum fram á
haust, og voru hey víða kolbrunnin.
Eldiviður ónýttist mjög, svo „að
menn lentu í mestu nauð. Var brennt
steinkolum í Reykjavík og því, er
eftir var af þófaramylnunni."
Haust var gott nyrðra og fram á
vetur, gerði þá hríðar og jarðbönn,
en allgott sunnan Hvítár.
MANNNFJÖLDI Á ÍSLANDI.
1 árslok árið 1811 voru landsmenn
alls 48.808. I árslok árið áður voru
landsmenn 48.805, hafði fjölgað um
þrjá á árinu. Stóð íbúatalan þannig
því nær í stað þetta árið. Og það,
sem af var 19. öldinni, I heilan ára-
tug, hafði þjóðinni fjölgað aðeins um
rúmlega Þúsund manns, var í árslok
1801 47.852. Þjóðin hafði að visu verið
enn fámennari eftir móðuharðindin,
en mannfjölgunin var hægfara, þar
eð pestir og farsóttir lögðu fólk fyrir
aldur fram að velli og ungbörnin
féllu sem stráin í fyrstu frostnóttum.
Hafði þá gengið sótt um landið,
einkum um Múlasýslur. Og í Sauð-
laukdalssóknum urðu þá um veturinn
dauðsföll óeðlilega tíð. Menn á bezta
aldri urðu bráðkvaddir, fóru þar
fimm lik í eina gröf.
UM LÍFSBJÖRGINA.
er það að segja, að fiskafli var
góður syðra, en nyrðra enginn að
kalla. „Var því fluttur meiri fiskur
af Suðurlandi en hið fyrra sumarið,
fór hestur nálægt frá hverjum bæ
fyrir vestan öxnadalsheiði, en frá
sumum 6—8 eða 10, þar sem efni
voru til; var og mælt, að fiskur skyldi
eigi ganga af landi burt,“ segir i
Annál 19. aldar.
„Hvali þrjá rak á Sléttu nyrðra
og þrítugt hvalbrot að Utanverðu-
nesi í Skagafirði.
Selir náðust 600 á Tjörnesi og 400
á Langanesi.“
Vegna hins bága ástands höfðu Is-
lenzk yfirvöld mælzt til þess, að fisk-
ur yrði ekki að svo stöddu fluttur úr
landi, svo að landsmenn gætu sjálfir
fengið hann sér til lifsbjargar, þar
sem kreppti að, og það var viða.
Þá kom við sögu enskur maður, sem
ekki einungis braut óskir og fyrir-
mæli íslenzkra yfirvalda, heldur
setti sjálfur lög og reglur til óþurftar
landsmönnum. Maður þessi hét John
Parker. Hann hafði komið til Reykja-
víkur árið áður sem konsúll Breta
eða verzlunarræðismaður, en Bretar
höfðu þá allmikil viðskipti hér á
landi.
Parker hóí hér sjálfur verzlunar-
rekstur, en þótti ekki til vinsælda
fallinn. Hann var stirður i viðskiptum
og hugðist nota aðstöðu sína og auðg-
ast á því, að I ýmsum tilfellum gat
hann notið einokunaraðstöðu. Voru
mörg dæmi þess, að hann synjaði um
vörur, er hann hafði í verzlun, en
uppgengnar voru hjá öðrum kaup-
mönnum, og seldi þær ekki, nema
boðið væri aukreitis.
Þegar Parker heyrði þá ráðstöfun
yfirvalda, að fiskur skyldi ekki selj-
ast af landi burt, og sá, hversu mikiö
var flutt af honum til sveita, tók
hann til sinna ráða og bannaði kaup-
mönnum að selja innlendum eöa
nokkrum öðrum fisk án samþykkis
Breta.
Áttu kaupmenn einnig aö láta
Englendinga sitja fyrir um aðrar
beztu útflutningsvörur.
Þorðu íslenzk yfirvöld ekki að
óhlýðnast fyrirskipunum Parkers i
þessum efnum. Urðu margir að
„hlýða óvinum Danakonungs gagn-
vart eigin sannfæringu“.
Sjálfur keypti Parker svo íslenzka
fiskinn til útflutnings. Lét hann
hlaða stórt skip, og lagði það úr höfn.
En svo vildi til, að á útsiglingu
strandaði það við Suðurnes og brotn-
aði þar. Mannbjörg varð. Náðist fisk-
urinn úr skipinu, og kom nú Koefoed
sýslumaður til skjalanna, tók farminn
i sínar hendur og seldi landsmönnum
eftir þörfurn. Hafði hann keypt fisk-
inn á strandinu lágu verði. Lét hann
kaupendur njóta þess, en hafði þó
góðan ábata sjálfur.
Þótti nú mörgum sem forsjónin
hefði gripið í taumana og tekið hér
fram fyrir hendurnar á yfirgangs-
manninum Parker, þar sem lands-
menn fengu nú í nauðum sínum fisk-
inn fyrir lægra verð en ella, og kom
mörgum að góðu haldi.
Þær sögur gengu síðar af Parker
konsúl, að hann hefði haft hvítasyk-
ur til að bera á stígvél sín til þess
að gera þau gljá, en seldi engum.
Þótt mönnum lægi nálega við hung-
urmorði í Reykjavik, seldi hann eng-
um, néma hann fengi hinn dýrasta
mat eða útflutningsvöru á móti, og
setti þá afarkosti.
YFIRVÖLD LANDSINS.
Hér hafði Friðrik Trampe greifi
verið stiftamtmaður, en hann var nú
erlendis og síðan skipaður stiftamt-
maður i Þrándheimi i Noregi. Var
þá skipuð fjögurra manna nefnd til
Framhald á bls. 38.
VIKAN 9