Vikan - 27.06.1968, Blaðsíða 20

Austurport í Visbýarmúr. Hús hafa sumsstaðar
verið byggð fast upp við múrinn og beggja
vegna hins forna hliðs eru sjoppur, sem selja
túristum kók og minjagripi.
Hvað er Gotland í dag? Sænskt lén með eitt-
hvað sextíu þúsund (búum, eða næstum
helmingi færri en Stór-Reykjavík hefur af
að státa. Höfuðstaður og stærsti bær er
Visbý, íbúar nálægt hálfu fleiri en á Akureyri.
Atvinnuvegir: Fyrst og fremst landbúnaður, sauð-
fjárrækt veruleg, sem annars er sjaldgæf í Svía-
halda margt ævafornra orða og beygingaforma.
Þannig mætti í stuttu máli lýsa þessum hóg-
væru Eystrasaltsbúum. En gægjumst við undir
hjúpinn, sem aldirnar hafa breytt yfir andlit
hans, birtist okkur ævintýri, litauðugt og und-
ursamlegt; það segir okkur sögu eylands, sem
öldum saman var hjarta Eystrasalts, miðstöð
ótrúlegs ríkidæmis, skiptistöð efnalegra sem
andlegra verðmæta úr gervallri Norðurálfu.
NIDJAR ÞJÁLFA.
Svalur morgunn með úfnu hári og flöktandi
mávum; ferjan Gotland, sem samkvæmt upp-
lýsingum bátsmanna hefur inni að halda hálfu
fleira fólk en möguleiki er á að hún taki ( sæti,
olnbogar sig inná heimahöfn sína. Vs og amst-
ur, máttvana sænsk blótsyrði og áleitnir skræk-
ir í smáfýsum og röggurum. Hér er þó hvorki
vertíð eða verzlunarmannahelgi; bara Gotlend-
ingar á leið heim ( páskafrí. Á hafnargarðinum
f Visbý bíður þeirra margt manna, rétt eins og
þegar Herðubreið kemur á hafnir fyrir austan
uppi á Islandi. Og ungir og gamlir þrífa ferða-
töskur sínar, velta hver öðrum til hliðar og
hlaupa leikandi á land, enda eru þeir, sam-
kvæmt gamalli sögn, afkomendur Þjálfa, hins
fótfráa þjóns Ása-Þórs. Hann kalla Gotlendingar
Tjelvar.
Landfræðileg saga Gotlands nær allt aftur í
hélugráa móðu steinaldar. Þá var Eystrasaltið
innhaf af fersku vatni, er ólgaði og sauð af
brimgangi og landsigi. Þá leit hið fyrsta af
Gotlandi dagsins Ijós: nokkrir svartir hólmar um-
luktir rísandi og hnígandi kransi hvítra boða,
líkt og gráskeggjuð negraandlit í hvassviðri.
Brimið svarf þá og sökkti þeim, en þeir risu aft-
ur og sukku á ný. í sannleika var Gotland undir
álögum, álögum hamslausra, eyðandi og skap-
andi jarðarafla. Það „sökk um daga en var
uppi um nætur" eins og stendur í fornu riti.
Þessum gerningum eyddi Þjálfi, er hann kom
eldi á land á hinni verðandi ey.
Samkvæmt fornfræðinni hefur þetta skeð fyrir
sjö eða átta þúsund árum og sjálfur hefur bani
Mökkurkálfa eftir því verið heldur fákænn veiði-
maður, er dorgaði eftir fiskum með þar til gerð-
ÞAR PLÆGJA ÞEI
ríki. Þar eru einnig hestar smærri en víðast
annarsstaðar, kallaðir Gotlandsruss. Akuryrkja
er mikil og fer vaxandi. Fiskveiðar eru og tölu-
vert stundaðar, hér veiðist betri „strömming"
en annarsstaðar í Eystrasalti, sá fiskur mun eitt-
hvað í ætt við síld. Þá er hér framleitt sement
og kalksteinn brotinn til útflutnings. Aðrar úf-
flutningsvörur eru landbúnaðarafurðir ýmsar.
Landfræðilega séð er Gotland eyja, þrjú þús-
und eitt hundrað og sextíu ferkílómetrar að
stærð, og eru þá smáeyjarnar Fararey (Fárön)
(þar býr filmskáldið Ingmar Bergman). Gotska
Sandön og Karlsey taldar með. Lengd eyjarinnar
frá norðri til suðurs er hundrað tuttugu og fimm
kílómetrar, mesta breidd fimmtíu og fimm km.
I vestri er strönd Smálands í aðeins 90 kíló-
metra fjarlægð; til austurs er litlu lengra til
Lettlandsstranda. Yfirborð eyjarinnar mótast af
um tuttugu til þrjátíu metra hárri kalksteins-
hellu; mestri hæð yfir sjávarmál nær hún á
Lojstahæð, áttatíu og þremur metrum. Austur-
ströndin er vogskorin og er þar margt góðra
hafna. Inni á eynni skiftast gróðursælar byggðir
og gisnir skógar og óræktarflákar.
Þjóðfræðingum hefur Gotland orðið girnilegt
til fróðleiks. Hér eru enn í heiðri hafðir ýmsir
fornir siðir, er annarsstaðar hafa kafnað í hring-
iðu nýrra tíma. Brúðkaup eru haldin með mikl-
um glaumi og sláttaröl (slátteröl, nokkurskonar
töðugjöld) drukkið af rausn. íþróttir ýmsar eru
hér iðkaðar enn á sama hátt og á víkingaöld.
Hrífandi þjóðdansar eru stignir við fiðluleik og
þjóðvísur kveðnar, ýmist með trega í tónfalli
eða glaðværri glettni. Gotlenska mállýzkan er
ein hið sérstæðasta í sænsku og hefur inni að
PúSurturninn, hlaðinn á tólftu öld og talinn elzti
hluti Visbýarmúrsins. Hann var ætlaSur höfninni
til varnar og hefur verið óárennilegt vígi á þeim
tíma.
um áhöldum úr tinnu og beini. En tímarnir
breyttust og mennirnir með. Sund opnuðust inn
í hinn ferska sjó og hann varð saltur; helztu
minjarnar um brimgang hans eru nú hrúgur
miklar af möl og sandi, er á gotlensku heita
„aurborqar" og „raukar".
Á síðari hluta steinaldar jókst Norðurlanda-
búum manndómur að marki; bændur settust þá
að á Skáni, Hallandi og Vestur-Gautlandi, þeir
dýrkuðu guði eða anda og jörðuðu sína dauðu
í stórgrýttum dysjum. Menning þeirra hefur því
verið kennd við hið klassíska heiti megalit, en
vér köllum hana stórgrýtismenningu. Á austur-
strönd Svíþjóðar bjuggu þá enn veiðimenn, er
reru til fiskjar, en á Gotlandi stunduðu þeir
einkum seladráp. Átu þeir kjöt og spik skepn-
unnar, gerðu sér klæði úr skinnum hennar og
konum sinum skart úr tönnum hennar og klóm.
Mannakjöt virðast þeir hafa smakkað endrum
og eins, svo sem til hátíðabrigða. Þetta hafa verið
frískir og heilbrigðir frumstæðingar, líkt og
Eskimóar nútímans. Naumast mun þá hafa órað
fyrir því er þeir bræddu selkjöt eða brösuðu
limi fallinna fjandmanna yfir eldi, að eyland
þeirra ætti eftir að skapa menningu er léti eftir
sig fleiri og forvitnilegri minjar en dæmi eru til
um nokkurt annað norrænt hérað.
Eitthvað tvö þúsund árum fyrir Krist kemur
nýtt fólk úr suðri, hafandi að vopni bátlaga
axir, sem það er gjarnan kennt við. Þarna hafa
líklega verið Aríar eða Indevrópear á ferð, for-
feður hinna germönsku þjóða, er nú byggja
Norðurlönd. Þeir, sem fyrir voru, hafa sjálf-
sagt blandast þeim smámsaman og tekið upp
menningu þeirra. Áhrif bátaxamanna náðu skjótt
FYRRUM VAR GOTLAND NEFND PERLA EYSTRASALTS, 0G UM ALDARAÐIR VAR ÞETTA LITLA
HANSAMENN 0G BLÓÐUG HEIMSÓKN DANSKS HERKONUNGS, BUNDU SKJÖTAN ENDI Á ÞÁ
STAÐAR Á NORÐURLÖNDUM.
20 VIKAN 25-tbl-