Vikan - 12.06.1947, Blaðsíða 3

VTKAN, nr. 24, 1947
3
Kirkjubær á Síðu
Sjá forsíðu.
T^ÖGUR og heillandi sjón blasir við
augum ferðamannsins, þegar hann
kemur austur úr Skaftáreldahrauninu og
sér Síðubyggðina fram undan á björtum
hásumardegi. Háar heiðar og fjöll með
snarbröttum hlíðum, grasi vöfðum hið
neðra, en gyrtum hamrabeltum hið efra,
skýla þessari blómlegu byggð fyrir norð-
annæðingnum. En í austri gnæfir Öræfa-
jökull í dulúðgri og máttugri tign og
mikilleik, sem ögrar jarðarbömum, eyk-
ur þeim mátt, en bendir þeim þó á van-
mátt sinn. Neðan við Síðuna, þessa gróð-
urvin í skjóli fjallanna, taka við land-
svæði, sem mörkuð eru hinum hrjúfa svip
elda og ísa, vestast Skaftáreldahraunið,
þá Landbrotið, mishæðótt og dökkt yfir-
litum, kynlegt sambland gróðurs og auðn-
ar, og austast eyðisandar, sem hamslaus
stórvötn hafa ætt yfir öldum saman.
Aðeins skamman spöl ekur ferðamaður-
inn, eftir að hann er laus við Sk'aftárelda-
hraunið, unz við honum blasa bæjarhús-
in á höfuðbólinu Kirkjubæ. Þegar hann
sér þau, ljósleit og hlýleg, bera við græn-
ar hlíðamar fyrir ofan, veit hann, að
hann er senn á leiðarenda, því að þangað
liggur leið hans og annarra, sem um
Skaftafellssýslur fara. Og honum er sízt
ógeðfellt að nema staðar, þótt ferðin hafi
verið ánægjuleg og fjölbreytni landslags-
ins hafi haldið athyglinni sívakandi alla
leiðina, því að hann veit, að lians bíða
alúðlegar og höfðinglegar viðtökur í
Kirkjubæ, þar sem sjaldan er svo gest-
kvæmt, að ekki sé rúm fyrir einn í við-
bót. Seinasta spölin ekur hann fram með
Skaftá, allmikilli jökulelfi, sem rennur
skolleit og straumþung til austurs milli
lágra, grænna bakka fyrir neðan bæinn,
en beygir síðan til suðausturs, breikkar
þá mjög og hverfur að lokum í öldur
Atlantshafsins. — Vafalaust hefur ein-
hver hluti Skaftár runnið neðan við
Kirkjubæ alla tíð, síðan Island byggðist,
en þó misjafnlega mikill, því að rennsli
hennar hefur orðið fyrir ýmsum breyt-
ingum. Af Njálsögu má ráða, að Skaftá
hafi í fornöld fallið niður um byggðirnar
í þremur kvíslum. Og hefur þá austasta
kvíslin runnið fram hjá Kirkjubæ. Af
Svínfellingasögu (Sturlungu) sést, að á
13. öld hefur sá hluti Skaftár, sem hjá
Kirkjubæ rann, verið nefndur Kirkjubæ-
ingaá, að minnsta kosti þar, sem hún
rann fram hjá landi staðarins. í Svínfell-
ingasögu segir, að Móðólfur, 'heimamaður
Ögmundar Helgasonar, bónda í Kirkjubæ,
hafi lagzt yfir (þ. e. synt yfir) Kirkbæ-
ingaá og farið yfir að Tungu (í Landbroti)
til að safna liði gegn Sæmundi Ormssyni
frá Svínafelli, er kominn var að Kirkju-
bæ með ófrið á hendur ögmundi bónda.
Áin, sem Móðólfur synti yfir, virðist ekki
hafa getað verið önnur en Skaftá. Langa
hríð féll nokkur hluti þeirrar kvíslar
Skaftár, sem austur með Síðunni rann,
suðaustur um Landbrot. Mun kvíslin,
sem um Landbrotið fell, hafa runnið
sunnan við bæinn Seglbúðir og myndað
foss þar, sem nú heitir Tröllshylur. Þó
var þessi kvísl horfin fyrir Skaftárelda.
Lárua Hélgason.
Hann var fæddur 1873 á Fossi á SíSu, sonur
Helga Bergssonar, bónda þar, og konu hans,
Höllu Lárusdóttur. Lárus Helgason var bóndi á
Síðu 1900-05 og í Kirkubæjarklaustri 1905 til
æviloka. Hann var þingmaður Vestur-Skaptfell-
inga 1922-23 og 1927-33. Hann andaðist 1941.
Kvæntur var Lárus Elínu Sigurðardóttur frá
Breiðabólstað á Síðu.
Rann þá Síðukvíslin öll hjá Kirkjubæ og
var' miklu vatnsmeiri en nú.
Um landnám í Kirkjubæ segir svo í
Landnámabók: Maðr hét Ketill inn
fíflski, sonr Jórunnar mannvitsbrekku,
dóttur Ketils flatnefs. Hann fór af Suðr-
eyjum til Islands. Hann var kristinn.
Hann nam land milli Geirlandsár ok Fjarð-
arár fyrir ofan Nýkoma. Ketill bjó í
Kirkjubæ. Þar höfðu áðr setit Papar, ok
eigi máttu þar heiðnir menn búa. — Tal-
ið er, að Kirkjubær sé eini staðurinn, þar
sem alitaf bjuggu kristnir menn, meðan
land var annars nálega alheiðið.
Þegarþessergætt, aðíKirkjubæ vargriða-
staður kristinni trú frá öndverðu, og hins,
að staðurinn er kenndur við kirkju, kem-
ur mönnum varla á óvart að heyra, að hér
hafi kirkja verið, enda var svo fram til
ársins 1856. En þá var kirkjan flutt að
prestssetrinu Prestsbakka. Kirkjan stóð
mjög skamman spöl austur frá bænum.
Mjög glöggt sést enn móta fyrir kirkju-
stæðinu, og kirkjugarðurinn umhverfis er
með öllum ummerkjum, til dæmis sjást
mörg leiði enn greinilega, þótt fleiri séu
að vísu sokkin í jörð að mestu eða öllu
leyti. Skaftfellingafélagið í Reykjavík
hefur nýlega gengizt fyrir því, að gerður
hefur verið steinsteypuveggur umhverfis
kirkjugarðinn til að verja hann ágangi
og forða honum frá gleymsku. Ekki hafa
aðrir verið jarðaðir í þessum kirkjugarði
nú í seinni tíð en Lárus Helgason, hinn
þjóðkunni bændahöfðingi, sem bjó mest-
allan sinn búskap í Kirkjubæ og gerði
garðinn frægan. Hafði hann lagt svo fyr-
ir, að bein hans yrðu lögð í þá mold, er
hann hafði yrkt og arið nálega alla bú-
Þegar ferðamenn kbma í kirkjugarð-
inn að Kirkjubæ að sumarlagi, þegar
hann er vafinn grasi, taka þeir eftir
því, að troðnar og fjölfarnar braut-
ir liggja að tveimur leiðum: leiði Lárus-
ar Helgasonar og leiði séra Jóns Stein-
grímssonar, prófasts að Prestbakka.
Það er varla nauðsynlegt að kynna les-
endum séra Jón, því að hann er flestum
Islendingum kunnur. Nálega hvert manns-
barn veit, að hann var forystumaður og
bjargvættur sóknarmanna sinna og ann-
arra Skaftfellinga, er Skaftáreldarnir geis-
uðu og harðindi þau hin miklu, móðuharð-
indin, sem dundu yfir þjóðina næstu árin
á eftir. Það er tvímælalaust, að aldrei hafa
yfir nokkurt hérað á Islandi dunið ægi-
legri hörmungar en þær, sem Skaftáreld-
arnir höfðu í för með sér fyrir Skaftfell-
inga. En jafnótvírætt er hitt, að aldrei
hefur nokkur prestur reynzt öruggari og
fórnfúsari leiðtogi í neyð og bágindum
en þessi fátæki, aldurhnigni prófastur
Vestur-Skaftfellinga reyndist þá. Enginn
kemur svo í kirkjugarðinn í Kirkjubæ, að
honum verði ekki hugsað til þess, að í
kirkjunni, sem þar stóð, hélt séra Jón eld-
messuna alkunnu á 4. sunnudag eftir
þrenningarhátíð eldsumarið 1783. Fólkið
kom þjáð og óttaslegið til kirkjunnar. Það
vissi, að hraunflóðið brunaði austur eftir
farvegi Skaftár og nálgaðist óðfluga bæ-
inn og kirkjuna, þar sem það var saman
komið til að hlýða á helgar tíðir. En séra
Jón lét loka kirkjunni, svo að ekki yrði
ókyrrð eða umgangur um messuna og
flutti síðan orð drottins af slíkum trúar-
hita og myndugleik, að menn þökkuðu það
mætti bæna hans, að hraunelfurin stöðv-
aðist þar, sem hún var þá komin, þegar
messan hófst. — Þar, sem hraunið stöðv-
aðist, heitir síðan Eldmessutangi. Hann er
norður undan bænum Hólmi í Landbroti,
en 2—3 km. vestur frá Kirkjubæ. Nú fell-
ur Skaftá þar í tveim kvíslum, sinni hvor-
um megin við Eldmessutanga.
Á gröf séra Jóns er gamall legsteinn,
langur og mjór, fimmstrendur blágrýt-
isdrangur, og liggur láréttur á leiðinu. Á-
letrun er á þremur flötum steinsins, þeim,
sem upp snýr, og flötum þeim, sem næst-
ir eru honum beggja vegna. Á flötinn, sem
upp veit, er letrað: Fæddur 1728, dag 10.
sept. Varð prestur 1761, próf [astur] 1774.
Deyði 1791, d[iem] 11. aug[usti]. Be-
grfafinn] 18. e[jus]d[em]. — Á hina flet-
ina eru letraðar tvær dróttkvæðar vísur,
sín vísan á hvorn. Er önnur vísan um séra
Framhald á bls. 7.