Menntamál - 01.06.1971, Blaðsíða 45

orðílokka og beygingaratriði þeirra
(„almenn greining") og kunna að
greina „setningai'ræðilega" sam-
kvæmt keriinu, og hins vegar að
kunna stafsetningu og að setja
kommur og önnur greinarmerki
samkvæmt tíðkanlegum reglum.
Aftur á móti hefur minni skipu-
iagningu og minna hugviti verið
beitt til að nemendur lærðu að
skil ja íslenzkan texta eða beita mál-
inu sjálfir; í þeim efnum hefur ti 1-
viljun víðast verið látin ráða tölu-
verðu um það hvaða atriði væru
tekin fyrir, enda ekkert kerli til
sem unnt væri að beita við æfing-
ar í málnotkun á svipaðan liátt og
tíðkast við almenna greiningu eða
stafsetningu. Þess hefur helzt verið
krafizt að nemendur kynnu að
beita málinu í samræmi við þetta
greiningarkerfi, gæta þess að haga
orðum sínum þann veg að unnt —
<og lielzt auðvelt — væri að greina
málsgreinarnar setningafræðilegri
greiningu samkvæmt kerfinu, svo
og að forðast tiltekin orð sem nán-
ast liafa verið bannfærð. Allt hef-
ur þetta þó verið misjafnt eftir
kennurum, en eg ætla þessi dómur
sé ekki ranglátur þegar á heildina
er litið.
Margir hafa imprað á því, en
fáir talað um það upphátt, að þetta
kerfi er hættulegt málfræðilegum
skilningi nemenda, meðal annars
af |)vi að það gefur þeim sem kann
það vel, falska hugmynd um öryggi
og fullkomleika í málfræðikunn-
áttu. Þó fer því vitanlega fjarri,
jafnvel ])ótt miðað sé við þá eina
þætti málsins sem kerfinu er ætlað
að ná til, en að sjálfsögðu hefur
]rað ekkert liop af síðari tíma við-
horfum eða aðferðum í þessari
grein. Þetta er lokað kcrfi, gefur
ekki möguleika til fleiri sjónar-
rniða cn þegar hafa komið fram í
því, skiptir um viðmiðun eftir því
sem lienta þykir, svo sem þcgar allt
í einu er farið að kalla atviksorð
„atvikslið", forsetningu + fallorð
„forsetningarlið", og slikt nefnt
setningafræðileg greining. En grcin-
ing verður ekki setningafræðileg við
það eitt að skipta um lieiti á ein-
ingum setningarinnar.
Satt að segja er hin svo nefnda
setningafræði þessa kerfis í mörg-
um tilvikum lítið annað en svolítið
breytt viðhorf til orðflokkagrein-
ingar. Það er til að mynda látið
vera aukaatriði — þótt á það sé
minnzt — hvaða orð eiga saman í
setningu, en megináherzla lögð á
að liða setninguna niður í smá-
búta og gefa hverjum bút sitt heiti
án þess að hirða um innbyrðis sam-
liengi þeirra.
í þessu kerfi er og beitt eins kon-
ar hringsönnunum, svo sem þegar
áhrifssögn er skilgreind sem sögn
er stýri andlagi (að vísu orðað
þannig að áhrifssagnir stýri auka-
falli), en hins vegar er andlag skil-
greint þannig að það sé aukafall
sem stýrist af áhrifssögn. (Sbr. bls.
66 í bók Skúla.)
Að hvaða gagni kemur þetta
kerfi? Það veitir nemanda þekk-
ingu á vissum þáttum málsins, en
næsta einhæfa og gagnslitla þegar
til kunnáttu í málnotkun kemur.
Það er að vissu leyti hugaræfing,
þar sem það er lokað og á margan
hátt sjálfu sér samkvæmt. En sam-
bærilegri hugaræfingu má betur ná
með stærðfræði, rökfræði eða slík-
um kerfum af táknum fyrir raun-
veruleikann.
Undirritaður lærði að sjálfsögðu
þetta kerfi á námsárum sínum og
þekkir það því nokkuð vel, en þeg-
ar að kennslu kom og leiðbeina
skyldi nemendum um raunverulega
kunnáttu í málinu, stíl og skyn-
samlega eða smekkvísa málnotkun,
þá varð ljóst að slík sundurliðun
er ekki rétta leiðin að kjarnanum,
raunverulegri kunnáttu i málinu
og smekkvísi í meðferð þess, lield-
ur miklu fremur til þess fallin að
afvegaleiða í þeim efnum. Eg hef
því kennt þetta kerfi með síversn-
andi samvizku, og nemendur
Menntaskólans við Hamrahlíð og
yngri menntaskóla liafa ekki verið
látnir læra það í þeim skólum, að
því er eg bezt veit.
í ])essu sambandi er rétt að komi
fram, vegna þeirra sem telja þetta
kerfi hið eina rétta fyrir íslenzku
og vitna þá gjarnan til Björns Guð-
finnssonar, að honurn var ljóst —
að minnsta kosti ljósara en ýmsum
fylgismönnum kerfisins, að því er
virðist — að kerfi af þessu tagi er
aldrei nema mannasetningar, bygg-
ist á þeim reglurn sem misvitrir
menn hafa dregið af notkun máls-
ins og sett fram sem einhlítar mál-
fræðireglur. Og seinustu æviárin
var Björn tekinn að efast um gagn-
semi þessa kerfis í ýmsum atriðum,
en hefur hins vegar orðið að sæta
því látinn að það væri við liann
kennt, — og kemur það eflaust af
dugnaði lians við kennslu, enda
hafa margir haft — eða ætlað sér
að liafa — kennslu hans til fyrir-
myndar.
Víkjum þá nánar að bók Skúla.
Hún er að því leyti betri eldri
bókum að hún er skemmtilegri, en
einmitt af þeim sökum er lnin
hættulegri — og að því leyti verri,
því að þá er hættara við að hún
hafi varanleg áhrif á nemendur.
Skúli er naskur að finna skemmti-
leg dæmi, svo sem til greiningar,
og bókin er fjörlega samin, víða
góðar ábendingar um málfar,
skemmtilegar og líklegar til að
verða minnisstæðar lesandanum.
En allt er þetta næsta sundurlaust
og tilviljunarkennt. Það er þó auð-
sætt að kerfinu hefur ekki tekizt að
drepa allan málsmekk hjá Skúla,
þótt itins vegar sé ljóst að liann
sér ekki út fyrir vítahringinn frem<
ur en aðrir sem hafa lokazt inni í
því.
Skulu nú nefnd nokkur dænti
þessa. Á bls. 7 segir liöfundur:
„Nöfn setningarhluta eru stílfræði-
leg hugtök." Látum vera þótt sagt
sé að „nöfnin" séu „hugtök" í stað
„lieiti á hugtökum", en það er að
vísu lítt þroskavænlegt orðalag
nemendum. Hitt er auðvitað fjarri
lagi að draga engin mörk milli
stílfræði og setningafræði, og það
setningafræði sem er þá túlkuð
nánast sem önnur heiti á greining-
aratriðum orðflokka. Á bls. 10 segir
menntamAl
107