Heima er bezt - 01.01.1966, Qupperneq 20

GÍSLI MAGNÚSSON, EYHILDARHOLTI:
Ólafur Sigurðsson.
Pœttir úr þróunarsögu
Eggert Briem.
L“fNDiR þessari yfirskrift verða birtir hér í ritinu
nokkrir þættir úr forsögu Kaupfélags Skag-
J firðinga, er stofnað var 23. apríl 1889. Þætt-
irnir eru ekki samstæðir, sem sjá má, og sumir
í ágripi. Hér verður til að mynda aðeins birt upphafið
að sögu Félagsverzlunarinnar við Húnaflóa, en Húna-
flóafélagið (venjulega kallað svo) var formlega stofn-
að á fundi að Gauksmýri haustið 1869, eftir að menn
áður höfðu komið saman og rætt málið á fundi í Víði-
dalstungu. Félagið var hlutafélag og náði vítt yfir.
Greindist það í þrjár deildir og skipuðu eina Skagfirð-
ingar og Siglfirðingar, aðra Húnvetningar og Stranda-
menn, en Mýramenn og Borgfirðingar hina þriðju deild.
Á aðalfundi Húnaflóafélagsins 1875, er haldinn var í
febrúarmánuði að Stóruborg og sóttur af um 60 at-
kvæðisbærum mönnum af öllu svæðinu norðan úr Fljót-
um og suður í Leirársveit, varð að ráði að skipta félag-
inu í tvö félög minni, er kennd voru við sinn kaupstað-
inn hvort, Grafarós og Borðeyri. Skyldu hluthafar norð-
an (austan) Gljúfurár í Húnavatnssýslu vera í Grafar-
ósfélaginu, en í Borðeyrarfélaginu þeir, er vestan (sunn-
an) Gljúfurár voru. Með þessum hætti skiptust hlut-
hafar nokkurn veginn að jöfnu milli félaganna.
Hefjast nú þættirnir.
FÉLAGSVERZLUNIN VIÐ HÚNAFLÓA.
HÚNAFLÓAFÉLAGIÐ.
Verzlunarástandið um og fyrir 1810.
Fyrstu drög til skipulagsbundinna félagssamtaka um
verzlun við Skagafjörð má rekja til fundar um verzlun-
armái, er Páll bóndi Vídalín í Víðidalstungu, þingmað-
ur Húnvetninga, gekkst fyrir haustið 1869. Var fundur
sá haldinn heima þar hjá Páli. Fram til þess tíma höfðu
Skagfirðingar sótt mestalla verzlun til Skagastrandar.
En þar var þá og lengi síðan selstöðuverzlun dönsk, er
þeir Höephner og Gudmann félagar áttu.
Áður höfðu að vísu enskir kaupmenn, Anderson og
Henderson, sett sig niður í Grafarósi og hafið þar verzl-
un. Þótti gott við þá að skipta, svo sem títt var um enska
kaupmenn bæði fyrr og síðar. Þeir seldu góðar og vand-
aðar vörur lægra verði en danskir selstöðukaupmenn
skemmdar, og guldu hærra verði hinar innlendu. Fýsti
menn því mjög að skipta við þá, bæði Skagfirðinga og
jafnvel líka Húnvetninga.
En hér var við ramman að rjá. Bændur voru flestir
reyrðir skuldafjötrum við selstöðukaupmenn svo römm-
um, að eigi var auðgert að rjúfa. „Þeir höfðu verið svo
framsýnir að lána flestum sem vildu og létu þá undir-
skrifa skuldbindingar um framhaldandi verzlun. Urðu
þeir sem undirskrifuðu að afsala sér sínu eigin varnar-
þingi. Dæmi voru og til þess að menn lofuðu að verzla
við lánardrottin sinn ævilangt. Sumir — einkum efna-
menn — voru keyptir með laun-„prísum“. Stefnufarir
urðu hér tíðar og verzlunarskuldamálin voru útkljáð
fyrir gestarétti á Skagaströnd. Þó kröfðu kaupmenn
ekki inn allar skuldir, eða slepptu mönnum ekki alveg
úr skuldafjötrunum.“ (Tímarit ísl. samvinnufélaga, 16.
árg., 2. h., bls. 51: Saga Kaupfélags Húnvetninga eftir
Björn Sigfússon.)
Eigi er þetta fögur lýsing — og þó fjarri því, að orð-
um sé auldn.
Verzlun hinna ensku kaupmanna varð mjög til góðs,
þótt eigi hefðu þeir bolmagn á borð við hina dönsku.
Nokkur keppni varð um viðskiptin, því að margir freist-
uðust til að taka fram hjá í laumi. Meir var þó vert um
hitt, að augu manna lukust upp. Þeim varð æ ljósara,
að hér var eigi aðeins þörf, heldur blátt áfram lífsnauð-
syn á breyttum og hagfelldari verzlunarháttum. Kom
og enn til, að ýmsir hinna erlendu selstöðukaupmanna
fluttu ósjaldan inn stórskemmda vöru, jafnvel maðkaða
matvöru. Keyptu þeir slíkt góðgæti að sjálfsögðu fyrir
lítinn pening, en seldu íslendingum fullu verði, sem
væri það óskemmd vara. Þessi skálkabrögð leiddu svo
til þess, að íslendingar hirtu síður en svo um að vanda
sína vöru, urðu ókærnir í þeim sökum og ósárt um, þótt
takast mætti að svíkja sitthvað inn á kaupmanninn — og
lái þeim hver, sem vill. Hitt er svo annað mál, að þessi
ókærni í vöruvöndun og jafnvel sviksemi, sem orðin
var hjá mörgum að ríkum vana vegna rangsnúinna
verzlunarhátta, kom þeim sjálfum í kollinn síðar meir
og þeirra eigin samtökum. Má raunar furðu gegna þeg-
ar alls er gætt, hversu fljótt vannst á um vöruvöndun,
eftir að verzlunarfélögin og síðar samvinnufélögin hóf-
ust til starfa og hösluðu kaupmönnum völl.------
(Húnaflóafélagið hafði höfuðstöðvar á Borðeyri, en
þar var löggiltur verzlunarstaður og hafði svo verið frá
1846. Framkvæmdastj óri félagsins var Pétur Eggerz
Friðriksson, prests í Akureyjum. Hann var fram-
kvæmdamaður mikill og áhugasamur um allt, er til
16 Heima er bezt