Nýjar kvöldvökur - 01.01.1911, Blaðsíða 25

BÓKMENTIR
23
að mörgu leyti bezt að vígi. Suma þeirra
mistum við unga, svo unga, að þeir voru svo
að segja rétt byrjaðir — Eggert, Baldvin, Jón-
as, Tómas — allir dóu þeir þegar þeir voru
að komast í færi með að beita sér — eða
flestir. En orðin þeirra lifa enn sem lögeggjan
til þjóðarinnar, en hún íyrnist aldrei — hvað
mundi þá hafa orðið, ef þeir hefðu orðið eins
gamlir eins og Skúli fógeti, Magnús Stephen-
sen og Jón Sigurðsson. Og fremur kalla eg
það skáldaleik hjá höfundinum heldur en sögu-
•egan sannleika, er hann slær því fram á
bls. 37 um Eggert Ólafsson, að «hann hafi
verið búinn að Ijúka lífsstarfi sínu, er hann
andaðist — búinn að vinna sitt ætlunarverk,
vera vekjarinn og vorboðinn í iífi þjóðarinnar.®
Það er gott að hugga sig við það á eftir, en
það er eigi að síður ekki satt. Eggert og Tóm-
as og Baldvin voru aðeins byrjaðir — og stór
skaði fyrir þjóðina, að þeir hurfu svo snemma.
Eg tel víst, að eitthvað svipað hefði verið
sagt um Jón Sigurðsson, hefði hann dáið rétt
eftir að hann var búinn að gefa út Hugvekju
til Islendinga í 8. ári Félagsritanna, og vita
allir hvað hann átti eftir að gera eftir það —
og óséð, hvað við værum komin langt á leið
í frelsismáli voru, ef hans hefði mist við fyrri
en eftir 1874.
Sama má segja urn orð höf. nm Gísla
Magnússon á Hlíðarenda (Vísa-Gísla); þau eru
hvorki rétt né sanngjörn. Hann trúði fyllilega
á það, sem hann hugsaði og ritaði, og gerði
alvarlegar tilraunir með garðrækt og akuryrkju,
hefði nokkur fylgt honum í því. En hann var
of snemma, til þess að hann gæti orðið land-
mu þarfur að sama skapi eins og viljinn var
góður og trúin á landið var sterk.
En þetta er nú ekki nema smámunir. Bók-
in er eins góð fyrir því, þó maður felli sig
ekki við fáein orð í henni. Og undarlegt má
það verða, ef hún verður ekki lesin með á-
huga, og skilur ekki eftir eitthvað það hjá
hinni yngri kynslóð, sem gerir hana að betri
og meiri mönnum er áður.
Hitt er síðara bindið af Minningum feðra
vorra eftir Sigurð Þórólfsson, lýðháskólastjóra
á Hvítárbakka. Loksins er þó komin út saga
íslands á nærfelt 600 bls, eftir ólærðan mann
uppí sveit, sem ekki hefir getað haft aðgang
nema að sumum heimildum til sögu landsins,
og ekki heldur getað notað sér hið langþýð-
ingarmesta sögurit, sem enn er til um sögu
landsins, kirkjusögu Finns biskups, sem ritað
er á latínu og í fárra höndum. Þó að aldrei
væri það annað, þá er það annálsverður dugn-
aður, setn maðurinn hefir sýnt, að koma þessu
verki frá. Heimildir flestar eða allar, sem hann
hefir notað, eru að sönnu til í nýrri íslenzkum
ritum, en bæði er það, að sum þau rit eru í
fárra manna höndum, efnið er víða sótt að,
og það er þarna komið á sinn stað. Almenn-
ingur hefir því þarna á einum stað flest það,
sem þarf að vita, til þess að geta vitað það
helzta í sögu þjóðar vorrar.
Fyrra bindisins af bók þessari var getið í
Kvv. í fyrra, þegar það kom út; þetta síðara
bindi nær frá svartadauða 1402 og endar á
þjóðhátíðinni og stjórnarskránni. 1874. Það er
hinn þungi niðurlægingartími þjóðarinnar, sem
hér er lýst, og sva endurvaknjngin eftir miðja
18. öldina, þangað til hún var að fullu kom-
in á laggirnar 1874. Rað hefir ekkert saman-
hangandi verið ritað um þenna kafla sögunnar,
aðeins sundurlausar ritgcrðir, yngri og eldri,
og heilir kaflar á milli, sem enn eru ópældir
að fullu. En úr þessu hefir höf. moðað svo
sem hann hefir getað, og reynt að koma því
í söguþráð. Eu engum getur leynzt það, að
þessi hlutinn er síður ritaður en hinn fyrri.
Samhengið er æði losalegt, enda er við því
að búast, þegar heimildirnar eru ekki betri en
þetta, og saga landsins á þessum tímum er að
mestu þroskalaus — oft og einatt sorgleg
hnignunarsaga, og heilir kaflar, sem ekkert er
um að hafa nema lítt sögulega annála. Form-
ið á Arbókum Espólins gerir það, að viðburð-
irnir eru slitnir í sundu frá ári til árs, svo að
alt samhengi fer út uni þúfur. Rær eru því
aðeins viðburðaheimild, en alt samhengi vant-
ar. Og höf. hefir vantað næga sögulega þekk-