Stúdentablaðið - 01.04.2002, Blaðsíða 9

stúdeittablaðið 9 j
HEiL-GEÐ-BRIGÐI ÁN FOR-DÓMA
mynd: billi
riöji fundurinn í málfundaröð Stúdentaráós og jafn-
réttisnefndar Háskóla íslands fór fram 18. mars sl.
og fjallaði um fordóma gegn geðsjúkdómum. Fyrir-
lesarar voru Hannes Pétursson sviósstjóri geðdeildar Land-
spítala-Háskólasjúkrahúss, Þórunn Stefánsdóttir sem ný-
verið gaf út bókina Konan í köflótta stólnum, sem er per-
sónuleg reynslusaga um baráttu hennar við þunglyndi og
Héðinn Unnsteinsson verkefnisstjóri Geðræktar. Auk fyrir-
lesara sté Edda Heiðrún Bachman í pontu og las upp úr bók
Sigríðar Dúnu Kristmundsdóttur um Björgu C. Þorláksson. .
Fundurinn var vel sóttur og Ijóst er að opin umræða um
geósjúkdóma verður æ brýnni enda talið að um 50 þúsund
íslendinga glími við geðraskanir af ýmsum toga. Við feng-
um Héðin Unnsteinsson til að fræða okkur þetur um geð-
sjúkdóma, geðheilbrigði og geðrækt og hvað meiri fræðsla
getur áorkað til að létta á þeim sleggjudómum sem fólk
ieyfir sér aó kasta fram þegar geðræn vandamál eru ann-
ars vegar. Við byrjuðum þó á því að fá hann til að segja okk-
ur af tilurð verkefnisins sem hann er í forsvari fyrir; Geð-
rækt.
Tilurð verkefnisins
„Verkefnið er í raun barnið mitt en alls hef
ég unnið að málatlokknum í sjö ár. Fyrstu
fimm árin vann ég mikið sem talsmaður geð-
sjúkra en vorið 1999 komst ég yfir mikið efni
um „Mental Health Promotion“ sem þýtt
hcfur verið geðrækt (nýyrði Þórarins Eld-
járns) og stendur fyrir heilsueflingu á gcði. I
júnílok sama ár var ég búinn að fullmóta
hvernig hægt væri að koma á fót geðheilsuefl-
ingu (geðrækt) á íslandi og fékk til liðs við
mig Svein Rúnar Hauksson lækni, Sigurð
Guðinundsson landlxkni og fleira gott fólk.
Hugmvndin vatt fljótlega upp á sig og að lok-
urn var ákveðið að setja á laggirnar samstarfs-
verkefni Landlæknisembættisins, geðsviðs
Landspítalans, Heilsugæslunnar í Reykjavík
og Gcðhjálpar. Eg byrjaði í launuðu starfi í
janúar 2000 og var ætlunin að verkcfnið
myndi standa yfir í þrjú ár. Verkefnið hefur
komið víða við á tveimur árum, gefið út
fræðsluefni í skóla og fyrir almenning, haldið
út vcfsíðu, staðið fyrir námskeiðum í EHÍ,
geðveikum dögum í HI, tekið þátt í Evrópu-
verkefnum fyrir hönd íslands o.fl., auk allra
fyrirlestranna. Á þeim tveimur árum sem lið-
in cru hef ég talað við yfir 15.000 manns á
fyrirlestrum, borgarafúndum, í framhalds-
skólum og fyrirtækjum þar sem geð, tilvist,
heilsa og ýrnis konar -dómar eru ræddir. Auk
mín hefiir Dóra Guðrún, samstarfsmaður
minn í Geðrækt, haldið fyrirlestra um geð-
rækt fyrir grunnskólanema, kennara og for-
eldra. Það fór mikil vinna í að fjárntagna
verkefnið því heildarkostnaður er um 15
milljónir á ári en nú koma að því tvö ráðu-
neyti og fimm fyrirtæki auk Háskóla íslands.
I’etta verkefni var mjög tímabært því íslenska
heilbrigðiskerfið hefur ekki verið nægilega
vakandi fyrir átökum sem lúta að forvörnum
og heilsueflingu því þangað rennur ekki beint
nema um 2% aíþeim 96 milljörðum sem var-
ið er til heilbrigðismála og almannatrygginga
á þessu ári, og þessu þarf að breyta.“
20 25% fólks á íslandi þjást af
geðröskunum
Heildargengi geðraskana á Islandi er talið
vera á bilinu 20-25% og segir Héðinn mikil-
vægt að skilgreina forvarnarþáttinn betur,
hvað lýðheilsa sé og hverjir eigi að sjá um lýð-
heilsustofúna. Hann segir að læknar og heil-
brigðisstarfsfólk telji sig vita mest um málið
en bendir á að í raun hafi heilbrigðisstarfsfólk
fyrst og fremst vit á veikindum og vill tala urn
x'eikindastarfsfólk.
„Hættan er sú að það verði byggður annar
fllabeinsturn í kringum forvarnir og heilsuefl-
ingu og þar með verði lýðheilsa aldrei annað
en heilsa, vegna þess að lýðurinn fái ekki tæki-
færi til þess að móta hana og hvernig er unn-
ið að henni. Ástæðan fyrir því að Geðræktin
hefur gengið vel og náð til tjölda fólks er sú
að við komurn til móts við fólkið í landinu.
Við erum vitaskuld studd af heilbrigðisyfir-
völdum en nálgumst fólkið á allt annan hátt.
Það er beinlínis hættulegt að loka lýðheilsu
inni í einhverri heilbrigðis(veikinda)stofnun.
Við megum ekki missa sjónar á því að mark-
aðskerfið er stærsti heilsuskaðvaldur í vest-
rænu samfélagi og besta leiðin til að berjast
gegn því er að nota það sjálft. Stota eins og
Lýðheilsustofa getur aldrei unnið slíkan slag,
cn með réttum aðferðum og nálgunum er
hægt að hatá töluverð áhrif og um það snýst
m.a. Geðræktarverkefnið.“
Félagsauður og mannauður
Hvnð felst í orðinu geðröskun ?
„Orðið sjálft felur í sér röskun á geði sem
er sú staðreynd þegar hin andlega líðan er far-
in að hala það mikil áhrif á daglega breytni og
rútínu að hún dregur úr framleiðni, námsá
huga, vinnuafköstum og öðru slíku. Röskun-
in verður svo mikil að viðkomandi þarf að
leita sér hjálpar. í dag cru lykilorðin í þessu
sambandi lélagsauður og mannauður eða
Social og Human Capital. Evrópusambandið
er t.d. að átta sig á því hversu gríðarlcg áhrif
þunglyndi hefi.tr á félagsauð því heilsan cr
undirstaða alls sem við gerum. Heilbrigður
maður með fullt starfsþrck á sér ftillt af
draumum, veikur maður á sér bara einn og
hann er sá að verða frískur á ný. Heilbrigðis-
kerfið sem slíkt hefúr minnst að gera með
heilsuna sé horft á hana í þessu víðara sam-
hengi því það eru svo margir aðrir tilvistar-
þræðir sem spinnast saman við hana, eins og
samskipti vio aðra, vinnuaðstaða, fordómar, í
hvernig húsnæði viðkomandi býr o.s.frv. Það
má ekki gleyma þv! að allt hangir þetta á
sömu spýtunni og geðraskanir og andleg
vanlíðan hafa áhrif á félagsauð hverrar þjóðar
og þar með á velferð hennar og efnahag. Evr-
ópusambandið hcfur þegar brugðist við þessu
vandamáli og \ið verðum að gera slíkt hið
sama.“
Fordómar gegn geðsjúkum
Er íslcnskt snmfélajj fordómafullt ígnrð þeirrn snn
þjnst nfgcðsjúkdómum ?
„Já, það er það og verður um alla tíð. I’etta
skánar þó því fólk er sem betur fer upplýstara
en áður. Hættan við fordóma sem beint er
gegn geðsjúkum er sú að þeir hafa slæm áhrif
á þá sem eru að reyna að ná bata og ýta þeim
oft út í veikindi aftur. Ein af helstu ástæðum
þess að ég kom fvrst frarn árið 1994 og talaði
hispurslaust um þessa hluti, er sú aö ég ntissti
1 af hverjum 4 vina minna við það að leggjast
inn á geðspítala. Mér var hatnað um vinnu í
kjölfar, að því er mér fannst hreinskiptni um
heilsufarsmál, og þá grcip mig þörfin til að
benda á það að við sem höfum veikst af geð-
sjúkdómum erunt ekkert öðruvísi en allt það
tólk sem legið hefiir á spítala af öðrum sök-
um. Verstu fordómarnir eru samt hjá geð-
sjúkum sjálfiim og þá gagnvart sjálfum sér.
Næstversta atbrigði fordóma finnst mér oft
vera i heilbrigðiskerfinu, hjá læknum, hjúkr-
unarstartsfólki og aðilum sem vinna þar, og
svo höftim við auðvitað alls kyns fordóma úti
í þjóðfélaginu sjálfú.
1 þessari fordómaumræðu er ágætt að velta
fyrir sér spurningunni hversu ólíkt er ólíkt og
hversti öðruvísi,. öðruvísi sé? Mannverurnar
eru flestar í einhverjum fyrirfram ákveðnum
staðalmyndum og stærst þeirra er samfélagið.
Það er alltaf ákveðinn hópur sem stendur fyr-
ir utan þetta rnengi samfélagsins, en flestir
sem eru í því reyna að toga þessa aðila aftur
inn. Sumir brotna því miður og fara aftur inn
en cf það væru ekki einhverjir þarna fyrir ut-
an, þá myndi aldrei neitt breytast í þessu
mannfélagi okkar. Við munurn öll eftir því
þegar Björk söng nteð bumbuna út í loftið og
tólk hneykslaðist í umvörpum út um allt land.
En hvað er hún ! dag? Hún er frábær lista-
maður og besta landkynning scm Island hef-
ur átt. Allt hetúr þetta með sjálfsmynd og
sjálfstraust að gera, og ef þessir þættir cru
ekki nógu sterkir, þá eru menn dæmdir til að
vera í norminu. Þegar einhver hættir sér svo
út fyrir mörkin, þá er svo auðvelt fyrir þá sem
eru innan mengisins að bregðast við í sinni
minnimáttarkennd með tordómum. Þá er sú
staða komin upp að íordómurinn segir meira
um þann sem er „innan“ heldur en tim þann
sem er fyrir „utan“. Fordómar verða ákveðið
varnartæki hinna „venjulegu" til að draga þá
sem eru öðruvísi niður á sama plan. Garnan er
að segja frá því að einmitt núna 1. maí er að
hefjast átak landlæknis og Geðræktar ! sam-
vinnu við fjölmarga aðra aðila þ.á.m. Stúd-
entaráð HI, um fordóma: Sleppum fordóm-
um, blásum þá burt, kyssum þá bless. Átakið
stendur í mánuð og er ft-rst og fremst ætlað
að vekja fólk til vitundar í sjáltsskoðun sinni á
orsökum, birtingarformum og atleiðingum
fordóma.“
Opin umræða
Það komu upp misjöfn viðbrögð við erindi þínu d
fundinum ojj sú rödd beyrðist nð bcst vicri nð Intn
scm fiestn vitn nfsjúkdómnum vcgna þcss að snmfé-
Intjið vtri ckki tilbúið nð tnkn slikum fréttum.
Hvcr eru viðbrögð þin vtð slíkum vióbrögóum ?
„Ég segi það bara hreint út að þetta er al-
gjört kjaftæði. Auðvitað er þetta skoðun og
manni ber að virða hana eins og hverja aðra
skoðun en tjandakornið þetta minnir mig
bara á strút sem ætlar ekki einungis að grafa
hausinn heldur að hylja sig allan frá toppi til
táar. Flestir sem legið hafa á geðdeild vilja
aldrei ræða revnslu sína frarnar, en þetta er
einmitt það versta sem viðkomandi einstak-
lingur getur gert því slíkt hjálpar engum. AA
samtökin tala cndalaust um málefni alkó-
hólista á hundruðum fúnda úti um allt land
og það sama þarf að gerast hjá geðsjúkum.
Geðraskanir eru gríðarlega algengar mcðal
lslendinga og það ýtir bara undir önnur veik-
indi að ætla sér að tala aldrei um það. Við-
komandi þarf engán veginn að koma fram
opinberlega og tjá sig um þetta því sérhæfð
samtök bjóða fram aðstoð sína þar sem hægt
er að konva fram undir nafnleynd, það þarf að
huga að fjölskyldunni og draga alla þætti þins
venjubundna iífs inn í þetta. Það er því eng-
inn að segja að þetta sé auðvelt, en það er ör-
ugglega crfiðara að þegja um þetta.
Við verðum líka að temja okkur víðan
hugsanahátt og reyna að ýta tmdir umburðar-
lyndi meðal þjóðarinnar gagnvart ólíkum lífs-
formum. Ég held að enginn hugsi ! raun
svona vítt en það gerir öllum gott að lciða
hugann að þessu. Fjölskyldutengsl og uppeldi
eru gríðarmikilvægir þættir inn í þessa um-
ræðu því bömin gera það sem fyrir þeirn er
haft. Éjg held að þessi stöðugi hraði sé ekki
bar? að drepa heilsuna heldur manngildið
sem slíkt Það er orðið allt of algengt að heyra
íslensk ungmenni hafii skoðanir efir hcntug-
ieika og það er ag-alegt að hlusta upp á eilíf
skoöanaskipli þeirra eftir ,,behag“. Ég tel
þctta vera í beiriu sambandi við neikvæð áhrif
rnarkaðarins og þess lífsstíis scm við ölum af
okkur. Stór hluti af okkar sjúkdómum eru
lífsstílstengdir og það er margt i nútímasam-
féiagi sem er hreint ekkert tii fyrirmynáar
þótt við r.eijum marga af þeim hlutum til sjáif-
sagðra mannréttinda hins vestræna heims. Ef
við viljum búa í umburðarlyndara óg'skiin-
ingsríkara samfélagi þá verðum við hreiruega
aó aia upp betri einstaklinga því hornsteinn
slíks samfélags hlýtur aó vera i uppeidinu og
(iblskyidunni. Það er hægc að orða þetta
bannig að gildismat mótar viöhorf, viðhorf
væður skoðuntim, skoðauir ráða breyrni og
, breytni ræður lífsstfl. .Svo ef þú vilt hafii áhrif,
hafðu bá áhrif á gildismat fólks.“
bv