Heilbrigðismál - 01.09.1987, Blaðsíða 30

Dægursveiflur líkama og sálar
Heimur okkar einkennist af
hringrás. Þannig eiga sér staö
árstíðabundnar breytingar. Enn
augljósari eru þær breytingar
sem verða vegna daglegs gangs
sólar. Hér er ekki einungis um
breytingar á ljósstyrk og hitastigi
að ræða á nóttu og degi, heldur
sveiflast félagsleg hegðun í takt
við sólargang. Fólk vinnur að öllu
jöfnu að degi tiþ notar kvöldin til
að sinna áhugamálum og sefur á
nóttunni. Það er ekki einungis
umhverfið og félagsleg hegðun
sem sýnir þessa hringrás, heldur
sveiflast líffræðileg starfsemi
einnig á svipaðan hátt. Rann-
sóknir hafa leitt í ljós að margs
konar líffræðileg starfsemi ein-
kennist af sólarhringssveiflum,
öðru nafni dægursveiflum (circa-
dian rhythms).
Hin innri klukka gengur eftir
ákveðnum ferli og erfitt er að laga
hana að breyttum aðstæðum.
Hins vegar er auðveldara að
breyta ytri klukkunni. Þannig
gerist það oft að innri og ytri
ldukkumar em ekki hvor í takt
við aðra. Þetta á við þegar innri
tími líkamans fellur ekki að tíma
umhverfisins. Álitið er að þetta
sé oft orsök þrey tu, lélegrar fæmi
til starfa, vanlíðanar og ýmissa
líkamlegra tmflana.
Fólk verður gjaman vart við
þetta þegar farið er yfir tímabelti
eða flogið er yfir breiddarbauga í
austur eða vestur. Þetta kemur
einnig fram hjá vaktavinnufólki
sem þarf að sofa á afbrigðilegum
tímum. Það er því oft svo þegar
ofangreind einkenni hverfa ekki
að menn gefast upp á vakta-
vinnu. Til dæmis hefur komið í
Ijós að algengara er að þeir sem
vinna vaktavinnu þjáist af skeifu-
gamarsári en þeir sem vinna
venjulegan vinnudag.
Vaktavinnumenn ættu að gefa
því gaum að nýlegar rannsóknir
hafa leitt í ljós að hægt er að halda
dægursveiflum í jafnvægi að
hluta til með því að sofa reglulega
fjóra tíma á sama tíma dags á
hverjum sólarhring. Með því að
tímasetja þennan hjáiparsvefn og
laga hann að þörfum hvers og
eins, virðast dægursveiflur geta
orðið stöðugar.
Innri klukkan hefur einnig
áhrif á hegðun: Hvers vegna eru
sumir nátthrafnar og em aldrei
betur upplagðir en á kvöldin þeg-
ar aðrir em morgunhanar og líð-
urbest á morgnana, en em orðnir
dauðþreyttir klukkan níu á
kvöldin?
Margir hafa reynt að komast að
því hvaða skynfæri í líkamanum
nema tímann á svipaðan hátt og
eyrað nemur hljóð, en ekkert
svar hefur fundist. Margir em
þeirrar skoðunar að heilaköngull
(pineal-kirtillinn), sem er lítill
hnúður við heilann, sé hin innri
klukka. Ljóst er að ytri þættir geta
haft áhrif á þessa klukku. Vfmu-
efni og hitasótt hafa áhrif á tíma-
skynjun. Flestir hafa upplifað
það að finnast tíminn stundum
ganga mjög hratt, en á öðmm
stundum dragnast hann áfram.
Löngu er Ijóst að geðbrigði
breytast með árstíðum. Þetta á
einkum við um depurð (de-
pression) og oflætisdepurð (ma-
nio depression). Þannig virðast
sumir geta farið í miklar geðlægð-
ir á sama árstíma, ár eftir ár. Þetta
gerist gjaman á haustin og er fólk
þá miður sín jafnvel allan vetur-
inn. í seinni tíð hefur verið gælt
við þá hugmynd að skammdegis-
birtan hefði þessi áhrif. Hafa ver-
ið gerðar tilraunir með að láta
dapurt fólk vera nokkrar klukku-
stundir á dag í ljósi sem jafnast á
við vorbirtuna, og hefur árangur-
inn lofað góðu. Þessar rannsókn-
ir vekja athygli á því að sólarljós
hefur áhrif á virkni heilakönguls,
en það er meðal annars fyrir áhrif
hans að litarefni húðar dökknar í
sól. EÖA.
Dægursveiflur nokkurra líffræði-
legra viðbragða hjá heilbrigðu fólki á
dæmigerðum sólarhring. Þessi gildi
eru hærri að degi en nóttu og eru
lægst rétt áður en fólk vaknar.
30 HEILBRIGÐISMAL 3/1987