Faxi - 01.05.1948, Blaðsíða 4

4
F A X I
um líður. En um slíkt skal ekki spáð, að-
eins bent á það, að á mörgum stöðum
er enn hiti í jörðinni og það ekki djúpt,
saman ber hverina.
Eg vil í 'þessu sambandi minnast nokkr-
um orðum á j arðskj álfta ,sem hafa gengið
yfir Reykjanesskagann og 'hafa haft sögu-
legar afleiðingar í för með sér; sumra hefi
ég 'þegar getið, eða þeirra, sem hafa staðið
í sambandi við eldgos á þessum slóðum.
Eg minnist á jarðskjálftana hér í þcssu
sam'bandi, vegna þess að þeir standa ein-
mitt svo oft í nánum tengslum við eldgos,
enda þótt slíkt sé ekki endilega nauðsyn-
legt; og jarðskjálftar þurfa engan veginn
að orsakast af eldgosum beinlínis. Verstu
og hættulegustu landskjálftarnir hafa
venjulega komið sem þjófur á nóttu og
ek'ki sýnilegt, að þeir hafi staðið í neinu
sambandi við eldgos. Hins vegar fylgist að,
að eldgosasvæði eru einnig mjög oft meiri
landskjálftasvæði en önnur. Jarðfræðirann-
sóknir hafa sýnt, að jarðskjálftakippir eru
nátengdir brestum og sprungum í jarð-
skorpunni, en á eldgosasvæði eru einmitt
miklu meir af sprungum og gjám en ann-
ars staðar, en eins og áður getur þá er
Reykjanesskaginn ákaflega sprunginn og
sundur skorinn; jarðskjálftar eru líka mjög
tíðir á skaganum einkum sunnan til á
'honum, sér í lagi eru smákippir tíðir.
A fyrri öldum hafa menn mjög fáar frá-
sagnir af jarðskjálftum á skaganum, lík-
lega vegna þess hveru linir og meinlausir
þeir hafa oftast verið, og mönnum ekki
þótt í frásögur færandi nema þeir yrðu
mönnum eða skepnum að bana, leggðu
bæi í rústir eða röskuðu til jörðinni.
Arið 1663 er eiginlega fyr'st getið jarð-
skjálfta á Reykjanesi svo að nokkru nemi.
Að sögn séra Þorkels Arngrímssonar Vída-
lín í Görðum cyddi þá marga bæi um
skagann allan. Kleifarvatn minnkaði stór-
lega; vatnið sogaðist svo í gjár neðan-
jarðar, að nú varð fær vegur fram með
því undir klettunum, en áður 'hafði vatnið
náð 300 fet upp í hamarinn. Þá er þess
getið í riti nokkru, sem gefið var út í
Frankfurt 1715, að jarðskjálfti hafi orðið
á Islandi 1653, og sagt, að borgin „Kepla-
wick“ hafi þá beðið mikið tjón. Ef nokkur
fótur er fyrir þessu, gæti 'hér verið um
sama jarðskjálftann að ræða, en ártalið
skolast tll.
Árið 1724 ganga enn landskjálftar yfir
Reykjanesskagann aðallega að sunnan og
austan. Bærinn í Herdísarvík hrundi, og
ráðsmaður Skálholtsstóls, Arngrímur
Bjarnason að nafni, dó undir Krísuvíkur-
bjargi við sölvatekju af grjótflugi úr
bjarginu.
Árið 1754 er enn getið landskjálfta, og
í Krísuvík kom upp nýr hver 6 faðma
víður og 3 faðma djúpur.
Árið 1879 urðu allharðir landskjálfta-
kippir á Reykjanesskaga um lok maímán-
aðar, harðastir voru þeir um hverasvæðið
við Krísuvík; bær féll á Vigdísarvöllum
og fólk flúði úr bæjum í Nýjabæ við Krísu-
vík.
Árið 1887. Morguninn hinn 28. október
urðu allmiklir jarðskjálftar víða um Suð-
urland, en voru lang 'harðastir utarlega.á
Reykjanesskaga, og í Höfnum fundust
um daginn 40 kippir og voru sumir rnjög
harðir. Valahnúkur, sem Reykjanesvitinn
stóð þá á, klofanaði og mynduðust þar
þrjár eða fleiri sprungur allmiklar, og var
ein þeirra aðeins um 3 álnir frá sjálfum
vitanum; síðar þetta ár (í desember) féll 7
faðma langt og 3 faðma breitt stykki fram-
an úr hnúknum. Á ljósabúnaði vitant urðu
allmikil spjöll og vitavörður varð að
slökkva öll ljós í honum. Upp úr þessu
var vitinn svo fluttur af 'hnúknum vegna
þess að menn voru alls ekki lengur óhultir
með hann á þeim stað. Þá sprungu og
veggir í steinolíu'húsi vitans og bær vita-
varðarins skekktist einnig og skemmdist.
Leirhverinn Gunna, sem er skammt aust-
an við bæinn á Reykjanesi á svo kölluðum
Hvervöllum, breyttist einnig talsvert.
Árið 1889. Um haustið, 13. október, urðu
harðar jarðskjálftahreyfingar víða kringum
Faxaflóa. Skip í hafi fyrir Reykjanesi urðu
greinilega vör þessara jarðhræringa.
Mestir urðu jarðskjálftar þessir á Krísu-
víkursvæðinu, en minni þegar lengra kom
'fram á skagann og enginn spjöll urðu á
vitanum né umhverfis 'hann. Hús hrundi
á Hvassahrauni og steinhús á Sjónarhól
klofnaði og ýms smávægilegri spjöll urðu á
húsum á Vatnsleysuströndinni. Á Vigdís-
arvöllum og í Krísuvík 'hrundu allmcirg
peningshús algjörlega.
Árið 1896, hið ægilega jarðskjálftaár,
þegar allt Suðurlandsundirlendið lék á
reiðiskjálfi síðari hluta sumars, urðu mcnn
á Rcykjanesskaganum aðeins lítillega varir
við jarðskjálfta.
Árið 1899 urðu enn jarðhræringar við
Faxaflóa sunnanverðan og lang harðastir
suður með sjó á Rcykjanesskaganum. Að-
faranótt 27. febrúar fundust t. d. 12 kippir,
sumir mjög harðir, í Kcflavik milli kl.
1 og 2,15. 1 Höfnum hrundi kotbær einn,
Magnúsarbær í Kirkjuvogi, til grunna,
en hann var heldur lélega byggður. Jarð-
skjálftar þessir urðu þó lang mestir úti á
Reykjanestánni sjálfri í grend við vitann,
og ekki varð kveikt á honum á meðan
jarðskjálftinn stóð yfir. Þá þorði fólkið
ekki að 'hafast við í bænum um nóttina,
vegna þess að grjótflug var nokkurt úr
fellinu, sem bærinn stendur undir. Hús
höfðu og skekkst og sprungið, og tröpp-
urnar við vitadyrnar 'höfðu sprungið frá,
ljóskei'lan oltið á hliðina og glasið brotið.
Þá hafði 200 faðma löng sprunga komið í
jörðina við Gunnúhver og stefndi 'hún frá
landnorðri til útsuðurs, eða eins og ailar
aðrar eldsprungur á Reykjanesskaganum.
Eg hefi nú drepið mjög lauslega á 'helztu
eldsumbrotin og jarðskjálftana, sem orðið
hafa á Reykjanesskaganum frá því að land
oklkar byggðist fyrir um það bil tíu og
hálfri öld síðan og sem getið er í fornum
heimildum bæði annálum og sögum. Eg
hefi tínt þessi brot saman úr ýmsum átt-
um, en hefi þó aðallega stuðst við hin gagn-
merku rit Þorvaldar Thoroddsen: Lýsing
Islands, Jarðskjálftar á Suðurlandi og
Landskjálftar á íslandi auk Islenzkra Ann-
ála. Einnig hefi ég 'haft hliðsjón af og
tekið atburði eftir þeim ritum, sem nú
skulu talin: íslenzk Annála'brot og Undur
íslands eftir Gísla Oddsson biskup i Skál-
holti; Ferðabók þeirra félaganna Eggerts
Olafssonar og Bjarna Pálssonar ritaða af
þeim fyrrnefnda; Ferðabók Sveins Páls-
sonar og Rit um jarðelda á íslandi, sem
Markús Loftsson, bóncli á Hjörleifshöfða,
hefur safnað til og ritað.
Eg vil taka það fram, að ég hefi ein-
ungið tekið þessi brot saman og látið frá
mér fara með það fyrir augum, að það
gæti orðið til þess, að þeir, sem á Reykja-
ncsskaganum búa og greinarkorn þetta
lesa, myndu ef til vill frekar minnasL og
halda til haga sögnurn, sem þeir hafa heyrt
frá atburðum þeim, sem hér greinir frá, eða
öðrum, sem eru þess verðir, að sagnir og
lýsingar af þeim séu geymdar en ekki
gleymdar og sem myndu verða kærkomn-
ar upplýsingar og heimildir fyrir þann eða
þá, sem síðar eiga eftir að fást við að rita
fullkomna lýsingu þessa eldbrunna skaga
og sögu þeirra manna, sem hann hafa
byggt ,allt frá því að Ingólfur Arnarson,
fyrsti landnámsmaðurinn, sló eign sinni á
'hann gjörvallan og til vorra tíma.