Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.2008, Blaðsíða 4

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. NÓVEMBER 2008
4 LesbókBÓKMENNTIR
anna býður Evu að dvelja í háhýsi við Sæbraut
en smámsaman fær hún á tilfinninguna að eitt-
hvað sé bogið við íbúðina og fólkið sem tengist
henni, hún virðist flækt í flókinn svikavef þar
sem konur eru fórnarlömb. Tvær konur, Marie
og Grace, hafa búið í íbúðinni áður og báðar
virðast þær hafa horfið sporlaust.
Að hanna atburðarás
Bókin sjálf er sannarlega svolítil ráðgáta. Hún
skilur lesandann eftir með skrýtna tilfinningu í
maganum – að við séum þátttakendur í leik sem
við skiljum ekki. Steinar Bragi grípur þetta á
lofti:
„Sem er þá í ætt við annað í íslensku sam-
félagi, er það ekki? Hverjir léku sér að lántök-
um með þjóðina að veði? Hverjir veðsettu börn?
Hverjir samþykkja lið 24 í IMF-bréfinu – beiðn-
ina um 24 milljarða dollara lán Íslands fram til
ársins 2010. Það eru um það bil tíu milljónir
króna á haus. Eða tuttugu ef við drögum frá
óvinnufæra, og kynslóðina sem er í þann mund
að flýja land.
En kannski er þetta ekkert svo flókið, yfirráð
höfundar yfir tungumálinu, eða peningafólks yf-
ir þjóðfélögum, kjarnast í getunni til að „hanna
atburðarás“, það er leikurinn – að fá lesandann
til að gleyma því að orðin eru svartar blekk-
lessur á pappír og merkingin á sífelldri hreyf-
ingu, eða almenning til að gleyma því að hann er
ríkið, hann velur sér eigin framtíð en gengst
ekki undir hana. Og nota afvegaleiðandi hreyf-
ingar – eða kennitölur – til að skríllinn horfi í
eina átt meðan þú hleypur í hina með peningana
og eða völdin. Og ef þér er áfátt í einhverju að
rjúka í fjölmiðla og staga í ímyndina, og best er
auðvitað að eiga fjölmiðlana.“
Karlmenn og kvenhatur
Segðu mér aðeins frá Evu. Hvernig varð hún
til?
„Eva, Grace og María eru nokkrir helstu
tákngervingar konunnar á Vesturlöndum –
undirferlið, náðin, og óspjölluð meyjan. Ég er
eflaust að gleyma einhverju, en þetta átti svo
sem aldrei að vera tæmandi úttekt.“
En þótt sagan hverfist um Evu þá fjallar hún
ekki síður um konuna sem goðsögulega stærð.
„Konan sem goðsöguleg stærð er líklega til-
búningur karlanna, mestanpart. Stallsett, upp-
hafin og þurrausin af lífi og blóði, tákn fyrir eitt-
hvað annað – allt það sem er bælt í
karlmennskunni, mögulega. Eða á hinn bóginn
hefur hún verið gædd fantasískum líkamleika,
ísmeygileika, hóru- og ríðileika, og yfir í hvæs-
andi illsku nornarinnar, geðveiki Medúsunnar.
Fyrir hverja konu sem sest inn á þing, eða ógn-
ar völdum karlmanna á einn eða annan hátt, eru
þúsundir niðurlægðar eða sviptar valdi í klám-
myndum, eins og sagt er í bókinni. Karlmenn,
sem hafa völdin í öllum þjóðfélögum nútímans,
hafa gert kvenleikann og þar með konur að
safnþró fyrir allt sem þeir eru ekki sjálfir. Þetta
er fjarri því meðvitað, eða samsæri, heldur kem-
ur einsog náttúrulega við smíði á kyngervum,
við förum gegnum hörkulegt kvenhatursskeið
um svipað leyti og við kynjum okkur sem karl-
menn. Þannig neyðum við okkur, táknrænt séð,
upp á konur. Konur verða eins konar svið frá-
varps fyrir karlmenn – til sjálfsstyrkingar, upp-
hafningar eða skipbrots karlmennskunnar.“
Að upphefja kvenleikann
Og það er líka ákveðinn þráður á milli konunnar
og listarinnar í sögunni.
„Konur í listasögunni eru þar fremur sem við-
föng en skaparar. Kúgun kvenleikans er mikil!
Kvenleikinn rúmar t.d. illa „snillinginn“, eitt af
helstu hugtökunum sem bera uppi aðgreiningu
listamannsins frá pöpulnum. Ég man í fljótu
bragði ekki eftir einni einustu konu sem álitin
hefur verið snillingur. Eða meistari. Ef einhver
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
E
inn daginn fór að sækja á mig
mynd af konu sem leggur andlit-
ið í vegg, fer svo gegnum hann. Í
framhaldi fann ég til einhverrar
skepnulegrar gleði við að pynta
þessa konu, fór að tengjast betur
kvenhataranum í mér og stað-
setja þessa ímynduðu konu inn-
an menningar sem beisíkallí er stjórnað af körl-
um, sem pynta á þennan sama hátt en án
meðvitundar um að þeir geri slíkt, eða að slíkt
sé skaðlegt þeim sjálfum og öllu samfélaginu –
menn sem neyta aflsmunar, upphefja gildi „hins
sterka“, eiginleika yfirgangs, áræðni og þors.
Sem er skaðlegt öllum. Eins og dæmin sýna.“
Steinar Bragi segir að uppruni allra skrifa
hans sé í myndum sem komi til hans og veki
áhuga, hrífi hann á annan hátt en vitrænan,
krefji um viðbrögð. Þessi mynd af konu sem
leggur andlitið í vegg og fer svo í gegnum hann
er uppruni nýrrar skáldsögu hans sem heitir
Konur.
Bókin segir frá Evu sem snýr aftur heim til
Íslands eftir nokkurra ára fjarveru og við henni
blasir allt annað land en hún þekkti, nú snýst
allt um peninga og banka. Einn útrásarvíking-
von er um að sveigja burt af þeirri braut sem
mannkyn er á núna verður að upphefja kven-
leikann, eða þá eiginleika sem falla undir hann.
Það má held ég gera greinarmun á þessu – kon-
um, og kvenlegum eiginleikum. Þetta fer fjarri
því alltaf saman. En hvort sem kvenleikinn er
konum í blóð borinn eða troðinn ofan í kok þeim
síðar, virðist líklegt að skilvirkasta leiðin til að
upphefja hann sé að þær gerist karlmannlegri,
neyði fram aukinn hlut sinn sjálfar. En reyndu
að segja þetta við Kínverja! Ég held að tækifær-
ið sé að baki.“
Innrotinn viðbjóður
Bókin er einhvers konar samtímatryllir. Þú ert
að draga upp mynd af samtímanum, botnlausri
efnishyggju, hlutgervingu, einangrun. Reyndar
má skilja bókina sem svo að samtíminn sé hel-
víti.
„Samtíminn hyggur á hluti, efni, hugsar í
nafnorðum, verðleggur, afmarkar og einangrar.
Sjálfur geri ég ekki nema spegla þetta. Og
kannski ýta svolítið við þessu og hinu, neyða
fram forsendurnar sem við lifum eftir, yfirleitt
óafvitandi. Óhamingja fólks er almennt heil-
mikil og fer vaxandi. Sú hugmyndafræði sem
við höfum lifað eftir er að hrista sjálfa sig í sund-
ur, bráðum verða afleiðingar hennar öllum sýni-
legar og verður ekki lengur slegið á frest. Tómið
í miðju og allt umhverfis þann kapítalisma og þá
vísinda- og upplýsingahyggju sem er nútíminn,
er að verða óbærilegt.
Í þessum skilningi er samtíminn helvíti. Mín
kynslóð sem er uppalin í einhverjum mestu vel-
lystingum mannkynssögunnar – og fann sig
ekki í þeim, eða í besta falli fleiri afþreying-
arleiðir – á forvitnilegt verk fyrir höndum, sem
er að smíða sér hugmyndir um hið næsta og
besta þjóðfélag, byggt á rústum þess innrotna
viðbjóðs sem nú er að hrynja í hausinn á okkur.
Forvitnilegt segi ég af því að hið eina mögulega
ídeal hlýtur að vera í ætt við meðalhóf, almenna
siðsemi, heiðarleika. Og með öllu jarðneskt,
laust undan öfgum hugmyndafræði. Draum-
urinn um móðurleikann, jafnvel, sem gæti orðið
uppistaðan í hinni undirfurðulegu, komandi
byltingu millistéttarinnar.“
Reðurbarin frá bernsku
Það er talsverður hroði í þessari bók. Þú dregur
reyndar yfirleitt ekki af þér þegar kemur að lík-
amlegum hlutum í verkum þínum. Þetta er ekki
alveg nýtt í íslenskum bókmenntum en það er
meira um klám og ofbeldi í bókum yngri höf-
unda en lengi hefur verið, og stundum er talað
um þig sem upphafsmann að þessari bylgju.
„Ég og fólk sem er mér samtíða og yngra
drógumst einfaldlega á fætur í menningu sem
var tiltölulega grasserandi af hroða, kynlífi sem
vöru á markaði, ofbeldi sem skemmtiefni og
lausn, klámsíðum af netinu eins og matseðlum
úr undirvitundinni, með núanseruðum prefe-
rensum. Af þessum anda tímanna höfum við svo
haft heilmikla skemmtun og verið slæmd til og
reðurbarin frá bernsku, líklega í meiri mæli en
kynslóðirnar á undan og viðbrögðin eftir því
harkalegri.
En að hefja talningu á kynfærum í verkum
ungra höfunda er einfeldningslegt og segir ekk-
ert, ekki frekar en flestallar tilraunir gagnrýn-
enda til útleggingar og samantektar á yngstu
kynslóð þeirra sem nú skrifa. Hroðinn svokall-
aður er bara ysta lagið á fagurfræði sem er enn í
mótun, en felur í sér meiri innlimun ljótleika en
áður hefur verið í íslenskum bókmenntum,
smíði flóknari frásagnarhátta, hugmyndakerfa,
siðferðis, en rúmast hefur í kankvísri „segja-
góða-sögu“-áherslu 68-kynslóðarinnar, svo
dæmi sé tekið.“
Plebbun og dauði
Á kápu bókarinnar er haft eftir Agli Helgasyni
að þú sért dularfulli maðurinn í íslenskum bók-
menntum. Hvað finnst þér um það?
„Þetta er mér mikið gleðiefni. Og felur líklega
einnig í sér að ég er markaðslega tregur, hef
andstyggð á ímyndarsköpun, eða er bara léleg-
ur í að kynna mig. Ég vil raunar halda lista-
manninum eins fjarri verkinu og mögulegt er,
og ef eitthvað að upphefja það þá þannig. Ég fer
ekki í sjónvarp og elda spagettí með Sigmundi
Erni til að kynna bók eftir mig, það er plebbun
og dauði – ef ekki í dag þá á morgun. Of mikil af-
skipti listamanna af kynningu og markaðs-
hagkerfishugsun étur smám saman úr þeim
heilindin, sem er helsti styrkur þeirra, og ástríð-
una og líklega einhvers konar sakleysi and-
spænis heiminum. Listamenn eiga ekki að koma
nálægt spagettíi eða gerast smeðjulegir pimpar
fyrir eigin verk.“
Að tengjast kvenhat
„Fyrir hverja konu sem sest inn á þing, eða ógnar
völdum karlmanna á einn eða annan hátt, eru
þúsundir niðurlægðar eða sviptar valdi í klám-
myndum,“ segir Steinar Bragi sem hefur sent frá
sér skáldsöguna Konur. Bókin vekur meðal ann-
ars spurningar um leikina sem stundaðir eru í
samfélaginu þar sem konum er fórnað.
Mín kynslóð sem er upp-
alin í einhverjum mestu
vellystingum mannkyns-
sögunnar – og fann sig
ekki í þeim, eða í besta
falli fleiri afþreyingarleið-
ir – á forvitnilegt verk
fyrir höndum, sem er að
smíða sér hugmyndir um
hið næsta og besta þjóð-
félag, byggt á rústum
þess innrotna viðbjóðs
sem nú er að hrynja í
hausinn á okkur. For-
vitnilegt segi ég af því að
hið eina mögulega ídeal
hlýtur að vera í ætt við
meðalhóf, almenna sið-
semi, heiðarleika.