Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.2008, Blaðsíða 8

Etir Jón Baldvin
Hannibalsson
Á
bók Guðmundar Magnússonar,
Nýja Ísland – listin að týna
sjálfum sér, má lesa um aðdrag-
andann að því að sjálfstæði Ís-
lands var tekið að veði upp í
skuld. En bókin var skrifuð fyr-
ir hrun og ber þess merki. Nú
þegar spilaborgin er hrunin og
þjóðfélagsvefurinn er að rakna upp fyrir aug-
um okkar, er ráðvillt þjóð leitandi að svörum:
Hvað kom fyrir? Hún mun ekki finna svörin
sem hún leitar að á þessari bók. Til þess þarf að
kafa dýpra en þar er gert. Engu að síður er
þetta áhugaverð bók og lærdómsrík. Áhuga-
verð vegna þess að stiklað er á stóru í frásögn
af mönnum og atburðum sem, skref fyrir skref,
stefndu málum þjóðarinnar í óefni; og lær-
dómsrík vegna þess að bókin vekur lesandann
til umhugsunar um það, hvers vegna svona illa
er fyrir okkur komið.
Höfundurinn skrifar af eftirsjá um þá veröld
sem var. Hann dregur upp aðlaðandi mynd af
þjóðfélagi fyrri tíðar sem hann lýsir sem stétt-
lausu þjóðfélagi. Ríkasti maður landsins (Tolli í
Síld og fisk) vann í kjötvinnslunni við hliðina á
starfsfólki sínu og gegndi skyldum sínum refja-
laust sem hæsti skattgreiðandi þjóðarinnar. Og
maðurinn sem átti plássið, eins og t.d. Einar Guð
fyrir vestan, lét sér annt um sitt fólk og sýndi
föðurlega umhyggju þegar á reyndi. Þeir bárust
ekki á og deildu kjörum með fólkinu í landinu.
Höfundurinn ber þetta saman við áhættu-
fíklana í spilavíti gærdagsins. Þeir skammta
sér ofurlaun, kaupauka og bónusa. Þetta er allt
saman réttlætt með uppstrílaðri kenningu um
að það beri að árangurstengja laun til að hvetja
forstjórana til dáða. Í Bandaríkjunum var hvat-
inn til að hækka hlutabréfaverðið á kauphöll-
inni orðinn svo öflugur – enda launamunur inn-
an stórfyrirtækja orðinn 1:460 – að
forstjórarnir og endurskoðendur þeirra sáust
ekki fyrir; þeir hagræddu öllum tölum í bók-
haldinu, stungu öllum neikvæðum upplýs-
ingum undir stól og földu skuldasafnið í fjar-
lægri framtíð. Þar kom að þeir voru farnir að
stela eftirlaunasjóðum starfsmanna fyrirtækj-
anna, allt til þess að standa undir árangurs-
tengdum bónusum sínum.
Jafnaðarstefna – hvað er nú það?
Það má merkilegt heita að árangurstengingin
gildir aldrei niður á við. Það er gamla sagan.
Hagnaðurinn er einkavæddur en tapið er þjóð-
nýtt. Hér á við hið fornkveðna að vont er þeirra
ranglæti en verra er þeirra réttlæti. Lífsstíllinn
er eftir því: þotur, þyrlur og lystisnekkjur, súp-
ervillur, sukkveislur og sýndarmennska. Að
lokum eru eignarhaldsfélögin skráð í skattap-
aradísum og lögheimilið í London. Nöfnin finn-
ast jafnvel ekki í skattskránni. Annars vegar
eru gömul gildi um skyldurækni og þjóðholl-
ustu höfð í heiðri. Hins vegar eru oflátungar og
flottræflar sem skeyta hvorki um skömm né
heiður og telja sig hátt yfir það hafna að virða
viðtekna mannasiði í samskiptum við þjóð sína.
Að lokum er það skattgreiðenda að hreinsa til
eftir veisluna og borga skuldirnar.
Að vísu er ástæða til að vefengja að mynd
hins stéttlausa þjóðfélags fyrri tíma fái staðist
nánari skoðun. Fjölskyldur sjómanna og
verkamanna, sem byggðu höfuðborg Íslands
hörðum höndum á liðinni öld, bjuggu niðri í
saggasömum kjallaraholum eða uppi á hana-
bjálkum og fjölskyldur þeirra áttu vart til hnífs
eða skeiðar þegar atvinnuleysið svarf að. Auð-
kýfingar þeirra tíma báru litla skatta. Það var
djúp gjá milli húsbænda og hjúa og fékk engum
dulist. Það ástand breyttist ekki af sjálfu sér,
né heldur fyrir örlæti og góðvild atvinnurek-
enda.
Það var rísandi verkalýðshreyfing og stjórn-
málaflokkar sem kenndu sig við jafnaðarstefnu
sem í krafti samstöðu vinnandi fólks breyttu
þjóðfélaginu. Bætt kjör, styttri vinnutími, ör-
yggi á vinnustöðum, bygging verkamannabú-
staða og lögfesting á mannréttindum vinnandi
fólks í formi almanna- og atvinnuleysistrygg-
inga – ekkert af þessu fékkst baráttulaust. En
það var með pólitískri réttindabaráttu af þessu
tagi sem grundvöllurinn var lagður að hinu
norræna velferðarríki, sem Ísland hefur hingað
til viljað telja sig hluta af.
Höfundur Nýja Íslands hefur af einhverjum
ástæðum haft lítið veður af þessu. Orðin jafn-
aðarstefna og verkalýðshreyfing finnast ekki í
hans orðabók. Kannski er það vegna þess að
hann var um hríð einn helsti málsvari frjáls-
hyggjunnar við hirð Hannesar Hólmsteins; rit-
stjóri Frelsisins – málgagns frjálshyggjunnar
og apparatsik í Valhöll. Hann var því hand-
genginn þeim leiðtogum Sjálfstæðisflokksins
sem óumdeilanlega bera höfuðábyrgð á því
hvernig komið er í íslensku þjóðfélagi. Það má
því merkilegt heita að höfundur með þessa for-
tíð skrifar af eftirsjá um það þjóðfélag sem
kenna má við félagslega samstöðu og efnalegan
jöfnuð. Og hann fær um leið ekki dulið óbeit
sína á þeirri eftirlíkingu amerísks kapítalisma,
sem nú hefur lagt Ísland í rúst. Það er virðing-
arvert þegar menn læra af reynslunni. Batn-
andi mönnum er best að lifa.
Frjálshyggja í framkvæmd
Af hvaða rótum reis ójafnaðarþjóðfélagið ís-
lenska? Ef menn leita svara við þeirri spurn-
ingu verður samlíkingin við Rússland sláandi.
Eftir fall kommúnismans í Rússlandi hófst ferli
einkavæðingar sem í sögubókum hefur nú þeg-
ar fengið heitið „þjófnaður aldarinnar“. Þar
munaði mest um gríðarlegar auðlindir Rúss-
lands eins og olíu og gas og eðalmálma. Allt
þetta komst í hendur fáeinna auðkýfinga, ólíg-
arka – fyrir slikk. Fyrir utan að eignast þjóð-
arauðinn þótti þeim mestu varða að eignast
banka, fjármálastofnanir og fjölmiðla (og
stundum líka stjórnmálaflokka). Á undra-
skömmum tíma breyttist Rússland í eitt mesta
ójafnaðarþjóðfélag heims. Örfáar auðklíkur
eignuðust allt og réðu því sem þær vildu ráða
um stjórn landsins. Ekkjur Rússlands flykkt-
ust út á götur betlandi fyrir nauðþurftum
handa börnunum. Hetjur föðurlandsstríðsins
reyndu að draga fram lífið með því að selja
heiðursmerkin fyrir vasklega framgöngu við að
verja ættjörðina. En þegar það dugði ekki til
reyndu þær að draga fram lífið með því að
hirða það sem til féll ætilegt af sorphaugunum.
Auðmýking Rússlands var alger. Hún mun
setja mark sitt á komandi kynslóðir. Heim-
urinn á kannski eftir að kynnast því síðar.
Hvað er líkt með hruni stóra Rússlands og
litla Íslands? Ætli rætur ójafnaðarfélagsins á
Íslandi liggi ekki í eignarhaldi á sjávarauðlind-
inni – í kvótakerfinu? Á Íslandi var útvöldum
Nýja Ísland: Vonsvikin
„Annars vegar eru gömul gildi um skyldurækni og
þjóðhollustu höfð í heiðri. Hins vegar eru oflát-
ungar og flottræflar sem skeyta hvorki um skömm
né heiður og telja sig hátt yfir það hafna að virða
viðtekna mannasiði í samskiptum við þjóð sína,“
segir greinarhöfundur sem leitar að rótum krepp-
unnar í tilefni af bók Guðmundar Magnússonar,
Nýja Ísland – listin að týna sjálfum sér.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. NÓVEMBER 2008
8 LesbókSTJÓRNMÁL
Í
lokakafla bókar sinnar, Nýja Ísland: Listin að týna sjálfum sér,
segir Guðmundur Magnússon: „Á síðustu fimmtán árum eða svo
hefur hinn alþjóðlegi frjálsi markaður numið land á Íslandi með öll-
um þeim kostum og ókostum sem honum fylgja. Hér hefur orðið til nýtt
þjóðfélag, sumpart fyrir innlendan tilverknað, sumpart fyrir hnattræna
þróun og sem afleiðing af aðild okkar að Evrópska efnahagssvæðinu.
Hamagangurinn og kappið sem einkennt hefur þessi ár minnir að ýmsu
leyti á það hvernig eldri kynslóðir brutust úr fátækt og kyrrstöðu þjóð-
félagsins á fyrstu áratugum síðustu aldar. En munur er á. Þær báru gæfu
til þess að varðveita og rækta samtímis
með sér lífsviðhorf sem tryggðu sam-
heldni og samkennd þjóðarinnar á því mikla
breytingaskeiði sem gekk yfir. Annars hefði farið
illa. Annars er ekki víst að Ísland væri í dag sjálf-
stætt ríki. Jöfnuður, menning og samfélag eru
lykilhugtök til skilnings á þessum tíma. Þá sögðu
Íslendingar gjarnan „við“ og skírskotuðu þannig
til heildarinnar. Frelsi, peningar og markaður
mega líklega teljast einkennishugtök „Nýja Ís-
lands“. Nú segja menn oftar „ég“ en „við“; „hvað
hef ég upp úr þessu?“ er ósjaldan viðkvæðið þegar verkefni eða viðfangsefni ber á
góma. Aukið frelsi einstaklinga og svigrúm til viðskipta er stærsti ávinningur síðustu
áratuga. En kunnum við að fara með frelsið? Skiljum við ábyrgðina sem því fylgir?
Getur verið að breytingarnar hafi orðið hraðstígari en þjóðfélagið réð við? Margt sem
rakið hefur verið í þessari bók bendir til þess að svo sé. Svo virðist sem í ákafanum á
markaðnum hafi samkenndin, sem er svo mikilvæg fyrir starfrækslu þjóðfélagsins,
gleymst. Hlýtur það ekki að vera hið stóra verkefni íslenskra stjórnmála um þessar
mundir að endurheimta hana?“
Nýja Ísland
Samkvæmt nýjustu upplýsingum má finna sam-
býli rússnesku og íslensku ólígarkanna á þessum
afviknu stöðum þar sem illa fengið fé er í felum
fyrir hnýsni yfirvalda og ásælni skattayfirvalda.
Áttavillt „Um allan heim fer nú fram tvísýn varnarbarátta gegn því yfirvofandi hruni sem nýfrjálshyggjan hefur stefnt ok
Samkenndin hefur gleymst